NĂO TRẠNG VÀ TÂM TRẠNG: ĐÔNG VÀ TÂY

TRẦN DUY NHIÊN

 

V́ vấn đề đa diện và đa dạng, nên tôi chủ yếu đề cập đến những khác biệt giữa đông và tây dựa trên khía cạnh TRỌNG TĨNH và TRỌNG ĐỘNG. Những ư tưởng sau đây phần lớn là dựa vào những điều mà tác giả Trần Ngọc Thêm ghi lại trong cuốn ‘T́m Về Bản Sắc Văn Hóa Việt Nam’[1], cộng với những gợi ư của các anh Trần Ngọc Báu (Thụy Sĩ), Nguyễn Chính Kết (VN) và Nguyễn Đăng Trúc (Pháp).

 

A - Điểm xuất phát.

 

Trước hết, để xác định Đông Tây, tôi chỉ xin hạn chế trong lănh thổ địa dư của lục địa Âu Á. Và để cho rơ nét th́ chỉ xin so sánh giữa Âu Châu và Viễn Đông, mà tạm quên vùng Cận Đông và Trung Đông. Một cách cụ thể, ta tưởng tượng một đường chéo thứ nhất kéo từ tây bắc Ấn Độ đến bắc Nhật Bản. Một đường chéo thứ hai song song với đường thứ nhất, kéo dài từ bắc Palestine đến biển Sibérie. Và như thế, Đông mà tôi đề cập là phần bên phải của đường chéo thứ nhất, hay phần đông nam của lục địa Á Âu, và Tây là phần bên trái của đường chéo thứ hai, hay phần tây bắc của lục địa. C̣n phần giữa, gồm các nước trung cận đông, một phần của nước Nga và phía tây bắc Trung Hoa (từ Bắc Kinh trở lên) được xem là vùng trái độn, và không được xét đến trong bài này. Sở dĩ như vậy là để tránh những vấn đề nhập nhằng khi nêu lên những câu hỏi chẳng hạn: Thổ Nhĩ Kỳ, Palestine, Iran, Irak, Nga vân vân... là đông hay tây? hoặc: Chúa Giêsu, gốc Do Thái, là người Tây hay người Đông? (Mặc dù trong bài này tôi có trích dẫn vài câu từ Kinh Thánh Do Thái, miền cận đông, để minh họa cho tính chất tây phương)

 

Sau khi xác định như thế, ta thấy nổi lên sự khác biệt trên nhiều phương diện: ngôn ngữ tây th́ biến h́nh và đông th́ đơn lập; tây trọng cá nhân, đông trọng cộng đồng; khi giao tiếp, chào nhau, th́ bên tây người này nắm tay người kia, c̣n bên đông th́ mỗi người tự nắm tay ḿnh... Những khác biệt đa dạng hơn được nêu lên qua các thuật ngữ: đông hướng nội, tây hướng ngoại; đông trầm mặc, tây hoạt động; đông trọng phẩm, tây trọng lượng...

 

V́ sao có sự khác biệt đó? Hay đặt vấn đề cách khác: Sự khác biệt đó bắt nguồn từ đâu? Từ môi trường tự nhiên và xă hội. V́ con người là một hữu thể sống trong một môi trường tự nhiênxă hội nhất định nên hai yếu tố này hẳn là nguồn gốc của sự khác biệt đó.

 

Môi trường sống của cộng đồng dân cư ở phương Đông (chính xác là Đông Nam Á Âu, theo như xác định trên) là nóng, khiến mưa nhiều nên ẩm, tạo nên sông rạch và đồng bằng trù phú. C̣n phương Tây (chính xác là Tây Bắc Á Âu) lại là xứ lạnh với khí hậu khô, thực vật khó sinh trưởng, có chăng là các đồng cỏ rộng lớn.

Hai môi trường ấy khiến các cộng đồng cư dân chọn một lối sống thích hợp, mà kinh tế chủ yếu dựa vào hoặc là trồng trọt hoặc là chăn nuôi. Người đồng bằng phương đông hướng về trồng trọt và thiên về nếp sống định cư, v́ trồng th́ phải đợi thu hoạch, và có những cây đ̣i hỏi phải chờ đợi thời gian dài. Người tây phương thiên về chăn nuôi và tài sản của họ là gia súc. Gia súc phải di chuyển để ăn khi đồng hết cỏ, v́ thế nghề du mục dẫn đến nếp sống du cư.

Nếp sống định cư t́m kiếm một sự ổn định lâu dài, nên người phương đông có một năo trạng TRỌNG TĨNH, c̣n nếp sống du cư th́ phải tổ chức thể nào để di chuyển gọn gàng nhanh chóng, nên người phương tây có một năo trạng TRỌNG ĐỘNG.

 

Từ hai năo trạng đó, ta thử xem chúng tác động như thế nào trên cách thức tư duy, trên tổ chức xă hội và quan hệ với tha nhân.

 

B - Tác Động trên nhận thức, tư duy:

 

Người nông dân sống phụ thuộc vào thiên nhiên rất nhiều, không phải vào những sự kiện riêng lẻ mà tất cả cùng một lúc: trời, đất, nắng, mưa... Nắng quá cũng chết mà không nắng cũng chết, mưa quá cũng chết mà không mưa cũng chết. Ta thấy qua sự trông mong của họ trong ca dao:

Trông trời, trông đất, trông mây,

Trông mưa, trông gió, trông ngày, trông đêm,

Trông cho chân cứng đá mềm,

Trời êm bể lặng mới yên tấm ḷng...

 

Nếp sống này đưa đến lối tư duy tổng hợp. Cách nh́n mọi sự trong tổng thể lại dẫn đến nếp suy nghĩ biện chứng: người nông dân không xét mỗi yếu tố riêng lẻ mà xét theo quan hệ qua lại. Được mùa lúa, úa mùa cau - Thâm đông th́ mưa, thâm dưa th́ khú, thâm vú th́ chửa.

 

Ngược lại, người du mục tập trung vào từng con vật ḿnh nuôi. Và suy nghĩ theo lối phân tích: chia mọi yếu tố cấu thành ra từng phần biệt lập, khởi đầu từ việc mổ xẻ con vật ra mà ăn: mỗi bộ phận tự nó là đủ (bởi lẽ liên hệ giữa chúng là điều đương nhiên, không cần phải xem xét để tác động). Từ cách tư duy phân tích đó, người phương tây đi đến suy tư ‘siêu h́nh’ (theo nguyên ngữ của Aristote: meta physika, nghĩa là vượt qua cái hữu h́nh, cụ thể, vật chất) để đi đến việc trừu tượng hóa những cái cụ thể thành khái niệm.

 

Cái nh́n phân tích dựa trên sự trừu tượng hóa đó là cơ sở h́nh thành lối suy tư khoa học, theo nghĩa hiện nay của từ sciences[2] . Một tư tưởng được xem là mang tính khoa học, khi nó được biện giải qua cách lư luận chặt chẽ, sau đó được kiểm tra bằng thực nghiệm. Muốn làm được điều này th́ khi nghiên cứu một đối tượng hay một hiện tượng, người ta phải tách biệt nó ra khỏi các yếu tố và đối tượng có liên quan (kể cả người nghiên cứu), và xem xét nó với cái nh́n của người ngoài cuộc, nghĩa là khách quan. Cái ưu điểm của lối nh́n này, ấy là nó rất rơ ràng và có sức thuyết phục cao, nhưng cái đúng của kết luận khoa học chỉ đúng trong phạm vi mà ḿnh đă giới hạn. Nếu vượt qua giới hạn ấy th́ nó lại sai. Cái nhược điểm của khoa học là bao giờ cũng có phần sai. Ví dụ: ‘tổng của 3 góc một tam giác là 180 độ’ chỉ đúng trong hệ thống Euclide, mà sai trong thực tế[3] hoặc trong hệ thống Riemann hay Lobatchevsky. Tuy nhiên nghịch lư là ở chỗ này: chính v́ luôn chứa đựng sai lầm nên khoa học phát triển rất nhanh, bởi v́ cái sau phải đến thay thế hay bổ sung cho cái trước để cho hoàn chỉnh hơn[4].

 

Trái lại, với lối tư duy tổng hợp của phương đông, th́ sự chú ư bị phân tán nên không thể nghiên cứu cho sâu một đối tượng nào; bù vào đó, họ có một cái nh́n mang tính ĐẠO LƯ, qua một hệ thống tri thức thu thập bằng con đường kinh nghiệm, chủ quan, và cảm tính. V́ luôn xét các đối tượng một cách tổng hợp trong quan hệ biện chứng, nên người xem không thể tách ra khỏi chỗ đứng của ḿnh, mà chỉ có thể nh́n với cặp mắt của người trong cuộc, nghĩa là chủ quan. V́ luôn đặt ḿnh trong liên hệ với đối tượng nghiên cứu ở ngoài ḿnh, nên phải dùng đến trực giác, hay cảm tính. Và v́ chủ quan và cảm tính nên muốn kiểm tra một kết luận th́ chỉ dựa vào kinh nghiệm. Cái nhược điểm của tư duy đông phương là sức thuyết phục không cao, nhưng ưu điểm là diễn đạt ngắn gọn, thâm thúy. Thêm vào đó, v́ h́nh thành trong một mối liên hệ rộng lớn và được kiểm chứng bằng kinh nghiệm nên cái đúng của lối suy tư Đạo Lư  này khá cao. Chính v́ thế mà Phương Đông lại chuyển biến và thay đổi chậm.

 

Hai lối nhận thức này đưa đến hai hệ thống tư duy rất khác nhau: Phương đông đi đến lối tư duy nhất nguyên (Nhất nguyên phân cực - nhất thể lưỡng diện) dựa trên triết lư âm dương tôn trọng sự toàn vẹn của một đối tượng trong tương quan với các yếu tố khác, c̣n phương tây đi đến lối tư duy nhị nguyên dựa trên luận lư học tôn trọng 5 nguyên lư của lư trí (principes de la raison)

 

Rất thú vị khi ta thử so sánh hai hệ thống suy nghĩ này. Thử xem một nguyên lư của lư trí. Nguyên lư đồng nhất (principe d’identité) cho rằng mọi vật đều đồng nhất với chính nó: A là A, và măi măi là A. Nguyên lư này chỉ đúng khi nào tách một đối tượng hay một hiện tượng nghiên cứu ra khỏi tổng thể để xem xét một cách biệt lập, hoặc khi đối tượng đó tĩnh, đứng yên một chỗ, hay bất biến trong thời gian quan sát. Nhưng trên thực tế, mọi sự vật đều thay đổi với thời gian, mà đă thay đổi th́ không c̣n đồng nhất với chính ḿnh nữa. Nếu xét khía cạnh động, th́ lối nh́n Âm Dương có vẻ đúng hơn: Trong âm có dương trong dương có âm mà dương tăng đến một lúc nào đó thành âm và ngược lại, như thế A là dương đến một lúc nào đó lại là âm nghĩa là không (phải) A mà vẫn là A.[5]

Và ta có thể tiếp tục như thế đối với những nguyên lư c̣n lại là nguyên lư mẫu thuẫn (contradiction), nguyên lư triệt tam (tiers exclu), nguyên lư nhân quả (causalité), nguyên lư cứu cánh (finalité)[6]

 

Như vậy, các nguyên lư của luận lư học chính là sản phẩm điển h́nh cho lối tư duy phân tích và chú trọng đến yếu tố biệt lập, xuất phát từ truyền thống du mục; c̣n triết lư âm dương là sản phẩm điển h́nh của lối tư duy tổng hợp và chú trọng các mối quan hệ, xuất phát từ truyền thống nông nghiệp.

 

[Ở đây, tôi đi xa đề hơn một tí để thử nh́n một vấn đề có thể liên quan rất nhiều đến người Công giáo sau Vatican II. Đó là vấn đề thần học Á Châu. Nền thần học, tự nó, xuất phát từ lối tư duy phân tích theo các nguyên lư của lư trí, đưa đến những khoa nghiên cứu như hữu thể học, khoa học luận (ontologie, épistémologie)... để ‘nói về Thiên Chúa’ (Theo-logia). Lối tiếp cận này xem Thiên Chúa là một đối tượng tĩnh, bất động, biệt lập, và mọi thuộc tính của Người là tuyệt đối tinh ṛng, không hề có mâu thuẫn nội tại (ví dụ: Thiên Chúa trọn tốt trọn lành - chứ không thể nào quan niệm được là có một tí ǵ đó không tốt lành trong TC); rồi về sau mới nói đến những tương quan, từ đó đi đến một nếp sống đạo hướng ngọai và nhập thế. Trong khi đó các tôn giáo ở Á châu lại nh́n vấn để theo lối tư duy tổng hợp, nhất nguyên nên không tách biệt dứt khoát như thế qua lư luận, do đó không có một khẳng định nào rơ ràng; tuy nhiên họ lại nghiêng về cảm nghiệm và đưa đến một nếp sống đạo cá nhân, hướng nội và xuất thế. V́ thế, vấn đề nêu ra là: có thể nào có một hướng thần học Phương Đông hay Á Châu, không dựa vào tư duy phân tích đặt trên nền tảng trên luận lư (logique - rationnel), mà chỉ dựa vào tư duy tổng hợp đặt nền tảng trên cảm nghiệm cá nhân và trực giác, để rồi kiểm chứng bằng kinh nghiệm chứ không bằng lư giải hay không? Xin dừng lại ở đây như một cách gieo vấn đề mà thôi.]

 

C - Tác động trên tổ chức cộng đồng và tương quan xă hội.

 

V́ sống dài lâu với nhau, nên lối sống trọng tĩnh làm nảy sinh nguyên tắc trọng t́nh, trọng văn và trọng nữ.

 

Nói đến nguyên tắc trọng t́nh, th́ mọi người dễ dàng đồng ư v́ trong cuộc sống hằng ngày tất cả chúng ta đều có kinh nghiệm về điều này. Nó nằm trong truyền thống qua các câu ca dao tục ngữ như: máu chảy ruột mềm; một giọt máu đào hơn ao nước lă; nhưng: bà con xa không bằng láng giềng gần; lời nói không mất tiền mua, lựa lời mà nói cho vừa ḷng nhau.

Tuy nhiên khi bảo rằng phương đông trọng nữ th́ có thể làm nhiều người ngạc nhiên, v́ người Việt Nam hàng ngàn năm nay đă quá quen với văn hóa Khổng Mạnh nên ngỡ rằng tổ tiên ḿnh xem người nữ kém người nam. Quả thật, đối với đạo đức Khổng Mạnh, th́ ‘nhất nam viết hữu, thập nữ viết vô’, và đời sống của người nữ chỉ là cái bóng của người nam với nguyên tắc ‘tam ṭng’ dành cho ‘nữ nhi thường t́nh’. Tuy nhiên thuở xa xưa, ở phương đông, bao gồm Việt Nam, người nữ có một vị trí cao hơn người nam. Điều này c̣n thấy ở một số bộ tộc đang theo mẫu hệ. Và ngôn ngữ c̣n giữ lại nhiều dấu vết của giá trị người nữ: ví dụ chữ ‘cái’ trong tiếng Việt Nam cổ có nghĩa là ‘mẹ’: Con dại cái mang. Những ǵ quan trọng đều gọi là ‘cái’: sông cái, đũa cái, ngón cái, chữ cái... và tinh thần trọng nữ ấy vẫn c̣n tiềm ẩn nơi những cặp chữ như: vợ chồng (# mari et femme), hoặc như trong ca dao ngạn ngữ: Thuận vợ thuận chồng...; Nhất vợ nh́ trời; hay

Ba đồng một mớ đàn ông,

đem bỏ vào lồng cho kiến nó tha.

Ba trăm một mụ đàn bà,

đem về mà trải chiếu hoa cho ngồi.

 

Phương Tây, v́ sống du cư nên lối sống trọng động làm nảy sinh nguyên tắc trọng tài, trọng sức mạnh, trọng vơ kéo theo là trọng nam.

 

Từ xa xưa, người phụ nữ ở Tây phương không được mang tên gia đ́nh ḿnh (tương đương với ‘họ’ của người VN) khi lấy chồng. Cựu Ước xem phụ nữ đồng hàng với tôi tớ nô lệ, với gia súc và với đồ vật sở hữu của người nam. Cứ xem lại Ngũ Kinh th́ thấy. Ví dụ điều răn thứ 10 trong sách Xuất Hành (xh 20, 8): “Ngươi không được ham muốn nhà người ta, ngươi không được ham muốn vợ người ta, tôi tớ nam nữ, con ḅ con lừa, hay bất cứ vật ǵ của người ta”. Trong ngôn ngữ, người tây phương dùng một chữ duy nhất để vừa chỉ ‘người’ vừa chỉ ‘đàn ông’: anthropos (= aner, andros), homo (= vir), homme, man... cứ như thể đàn bà không phải là người. Trong Tân Ước, các thánh sử ghi lại phép lạ hóa bánh ra nhiều để nuôi sống một lần 5000 ‘người’, một lần 4000 ‘người’. Và để xác định chỉ có ‘đàn ông’ mới là ‘người’ nên các ngài phải chua thêm ‘không kể đàn bà và trẻ con’ (Mt 14,21; 15,38); mà Tân Ước th́ mới cách chúng ta chưa được 2000 năm, nghĩa là một thời gian rất gần so với toàn bộ lịch sử nhân loại!

 

Nguyên tắc trọng t́nh của phương đông đưa đến một h́nh thức tổ chức cộng đồng một cách linh hoạt, luôn luôn thích nghi để sống với mọi người chung quanh, do đó nảy sinh cái triết lư: bầu th́ tṛn, ở ống th́ dài - Đi với bụt mặc áo cà sa, đi với ma mặc áo giấy. Lối sống nặng t́nh cảm và nhu cầu sống ḥa thuận trong một bối cảnh ổn định đưa đến một tâm trạng hiếu ḥa trong quan hệ xă hội. Trong cuốn người Việt cao quư, Vũ Hạnh (với bút hiệu là A. Piazzy) nhắc lại rằng mỗi khi nước ta thắng người Trung Hoa xong th́ lại đi triều cống để giữ ḥa khí. Nếp sống ‘t́nh làng nghĩa xóm’ này đưa đến một lối tổ chức xă hội mà mọi người được xem là b́nh đẳng với nhau, ngôn ngữ ngày nay gọi là dân chủ. Do đó, xưa kia phương đông đă theo nền dân chủ sơ khai, trước khi xuất hiện nền quân chủ phong kiến. Từ sinh hoạt dân chủ đó, mỗi người coi trọng tập thể và cộng đồng hơn. V́ thế, ở phương đông, rơ ràng hơn là ở Việt Nam, người ta làm ǵ cũng nghĩ đến tập thể trước và nghĩ đến ḿnh sau.

 

Trái lại, nguyên tắc trọng tài, trọng sức mạnh của phương tây đưa đến một h́nh thức tổ chức cộng đồng một cách theo khuôn phép. Cuộc sống du cư đ̣i hỏi phải có tổ chức, phải tuân theo kỷ luật. Chỉ cần đọc lại sách Xuất Hành và Lêvi th́ thấy kỷ luật ấy tỉ mỉ đến thế nào. H́nh thức tổ chức cộng đồng như thế khiến người ta trọng lư hơn trọng t́nh. Muốn duy tŕ kỷ luật, cần phải có một người cai trị; từ đó phương tây hướng đến nền quân chủ (Xem lại dân Do Thái yêu cầu phải có Vua: Saolê). Hệ quả của việc tổ chức quân chủ này lại nâng cao tinh thần trọng động, trọng sức mạnh, dẫn đến cái nh́n độc tônhiếu thắng trong tương quan với người khác. V́ có cái nh́n bạn thù rất minh bạch nên bên thắng là tất cả và bên thua không là ǵ cả[7]. Từ những nhận xét trên, khi nh́n lại lịch sử, ta thấy rằng những cuộc chiến (vơ) thường xảy ra từ hướng Tây Bắc xuống Đông Nam, (từ Tây sang Đông) và nền Đạo Đức (văn) th́ thường đi từ Đông Nam lên Tây Bắc (từ Đông sang Tây). Cách xử sự cộng đồng như thế dẫn đến hệ quả là tây phương coi trọng cá nhân. V́ thế, dưới thời quân chủ, cá nhân người cai trị được đặt ở vị trí thật cao. Rồi đến thời dân chủ, tự do cá nhân của mỗi người là điều bất khả xâm phạm. Người lănh đạo đất nước không thể nào lấy lợi ích tập thể (nh́n dưới cái nh́n chủ quan của ḿnh) mà đặt lên trên lợi ích của từng cá nhân được.

 

Tuy nhiên, khi nh́n mặt phải của hai bên th́ đồng thời cũng nh́n ra mặt trái. Một xă hội khuôn phép và máy móc sẽ đem đến sự áp đặt thiếu b́nh đẳng, nhưng trong một xă hội linh hoạt th́ người ta lại dễ đi đến xuề x̣a, tùy tiện, ba phải, ḥa cả làng, coi thường phép nước (v́ phép vua thua lệ làng).

 

Thử minh họa bằng một biểu hiện của lối sống xă hội này: Tây phương sống bằng lư, nên đời sống dựa theo luật: Quyền lợi và nghĩa vụ. “Tôi chu toàn nghĩa vụ, tôi phải có quyền lợi”. Khi có xung đột, th́ không t́nh không nghĩa ǵ cả, chỉ có lư. Ra ṭa! Và ṭa xử thế nào là chấp hành thế ấy chứ ‘không giỡn mặt với pháp luật’. V́ quan niệm rằng quyền lợi phải cân xứng với nghĩa vụ, nên tương quan xă hội có vẻ vô tâm và vô t́nh. “Cha mẹ tôi đă đóng hưu liễm suốt đời, tôi đă đóng thuế công dân, th́ cha mẹ tôi có xă hội lo, có an sinh xă hội, có bảo hiểm xă hội, không việc ǵ đến tôi cả”.

 

Người Việt Nam hẳn sẽ sửng sốt khi biết rằng đợt nóng trong tháng 08 vừa qua ở Pháp đă lấy đi mạng sống của hơn 15 ngàn người mà trong số đó rất nhiều cụ cao niên không có một thân nhân nào ở bên cạnh vào những giờ phút cuối đời. 

Ngày 31/8 trên kênh TF1, chương tŕnh ‘từ 7 đến 8 giờ’ chiếu lại h́nh ảnh một quan tài chứa đựng xác đang rữa của một cụ bà 90 tuổi, chết trong căn hộ ḿnh cách đó ba tuần mà không ai biết tới. Bà chết ngày 11/8. Gia đ́nh bà đến nhận diện thi hài, rồi ra đi nghỉ hè.

 

Ở Việt Nam th́ không bao giờ có chuyện như thế xảy ra. Con cái nghe cha mẹ ḿnh bệnh nặng th́ chạy ngược chạy xuôi; chẳng may song thân qua đời, th́ dù chuyện ǵ cũng phải gác lại để trở về mà thọ tang. Nếu một người nằm xuống mà không có ai th́ láng giềng sẽ lo lắng chu đáo. Và ngay trong một tổ chức Nhà Nước mà chính sách rất rơ ràng đối với người nghèo, mà luật lệ bảo hiểm minh bạch, th́ người Việt Nam vẫn thấy những thân nhân ḿnh là mối bảo hiểm tốt nhất. Một con ngựa đau, cả tàu bỏ cỏ: Con đau th́ cha mẹ lo, không nổi th́ anh chị em lo, không nổi nữa th́ chú bác cô d́ anh chị em họ lo... và điều đó dường như là điều đương nhiên.

Thế nhưng cái hạn chế của nếp sống trọng t́nh này, ấy là trong một xă hội có tổ chức nhưng các luật lệ và qui ước th́ lại được giải thích một cách mù mờ. Một công dân có quyền ǵ từ Sở Lao Động Thương Binh và Xă Hội? từ Cơ quan bảo hiểm? Không ai mất th́ giờ để nói tới quyền lợi, chỉ biết rằng nghĩa vụ của ḿnh xong th́ thôi. Đa số người Việt Nam hiện nay muốn đ̣i hỏi quyền lợi của ḿnh ‘theo luật định’ th́ vẫn mang tâm trạng của ‘con kiến đi kiện củ khoai’.

 

D. Kết luận

 

Khi nói về năo trạng và tâm trạng giữa Đông và Tây, tôi vạch một lằn ranh rơ ràng và chia ra hai vế tách biệt. Một cách nào đó, tôi đă tŕnh bày theo ‘các nguyên lư của lư trí’ với các hạn chế của chúng. Tuy nhiên trong thực tế sinh động, không thể nào có một lằn ranh dứt khoát như vậy, và nếu nh́n theo triết lư âm dương th́ trong Tây vẫn có Đông, và trong Đông đă có Tây... Tuy nhiên mỗi người, mỗi cộng đồng đi từ năo trạng này đến cực điểm rồi lại sang năo trạng kia trong một thời gian và ở một giai đoạn khác nhau.

 

Chí ít ta có thể xem xét ở hai b́nh diện. Một mặt, những yếu tố đông tây không nằm trong một ranh giới cụ thể của một quốc gia. Ví dụ, ở Trung Hoa, miền bắc là lạnh và du mục th́ thiên về năo trạng tây c̣n miền nam là nóng và nông nghiệp th́ thiên về năo trạng đông. Do đó ta thấy xuất hiện từ miền Bắc một Khổng Tử suy tư rất chặt chẽ và cho ra đời một hệ thống cai trị rất Tây Phương, với tam cương, ngũ thường, trọng nam khinh nữ; trong khi đó ở miền Nam lại có Lăo Tử, với lối tư duy rất Đông Phương trong Đạo Đức Kinh, hướng con người bước ra khỏi ṿng cương tỏa của mọi tổ chức xă hội bất b́nh đẳng.

 

Mặt khác, Phương Tây cũng từng có những con người trọng tĩnh, và phương đông cũng không thiếu ǵ người trọng động. Cứ nh́n lại các nhà thần bí Tây Phương như Têrêxa Avila, Gioan Thánh Giá, th́ thấy họ c̣n ‘thiền’ hơn rất nhiều người theo các tôn giáo phương đông, và nh́n Mẹ Têrêxa th́ khó ḷng mà nói một người phương tây không ‘có t́nh làng nghĩa xóm’.

Ngược lại, tại một quốc gia như Nhật Bản, th́ không có một lănh vực nào, từ đạo lư đến khoa học, mà đất nước ấy không có những người ngang bằng với các tên tuổi lỗi lạc ở Phương Tây.

 

V́ thế, những điều tôi tŕnh bày trên đây, một cách rất nhị nguyên, cũng chỉ có mục đích soi rọi một số phạm trù mà người ta thường nghĩ đến, khi đối lập giữa đông và tây. Mục đích chỉ khiêm tốn như vậy thôi; bởi v́ trong thực tế th́ sự tách biệt không rơ mồn một như vậy. Vả lại trong chiều hướng toàn cầu hóa như hiện nay, những điều hay điều dở của hai phương dù muốn dù không cũng phải đối diện với nhau để vừa xung đột vừa bổ túc cho nhau. Tất cả những hiện tượng về chuyển nhập văn hóa (acculturation) đă và sẽ đưa đến những tổng hợp mới, do chính con người điều chỉnh theo nhu cầu của ḿnh và của xă hội ḿnh. Nhưng con người cũng có những cá tính đa diện và các mặt cá tính ấy thường xung khắc nhau. Trước sau ǵ con người (nói chung) cũng nhào nặn (façonner - réformer) lại cái xă hội của ḿnh và chính bản thân ḿnh sao cho phù hợp với cái gọi là Năo Trạng và Tâm Trạng của ḿnh để rồi tác động trở lại trên thiên nhiên và xă hội. Mà cái Năo Trạng và Tâm Trạng ấy cơ bản lại xuất phát từ nếp sống với thiên nhiên và xă hội của ḿnh. Cái ṿng luẩn quẩn này rất tự nhiên, rất biện chứng và cũng rất là người vậy.

 

Điều mà hiện nay Việt Nam đang nhắm đến là làm sao tiếp thu những giá trị của phương tây mà không đánh mất đi cái bản sắc phương đông của ḿnh. Đây là một vấn đề nhức nhối. Tôi đă nêu ra bao điều hay của Phương Đông, và cũng là của Việt Nam, ví dụ như tinh thần trọng tĩnh, hiếu ḥa, biết nh́n và suy nghĩ một cách tổng hợp, và chúng ta cũng đă từng đọc những cuốn sách nói về những điều tốt đẹp và đáng tự hào, chẳng hạn cuốn “Người Việt cao quư’ của Vũ Hạnh. Tuy nhiên, tôi cũng không quên thành thật nh́n lại ḿnh một cách phản tỉnh; v́ thế, để kết thúc, tôi trích dẫn vài câu trong cuốn ‘Người Trung Hoa xấu xí’ của tác giả Bá Dương, xuất bản tại Đài Loan, rồi tái bản tại Trung Quốc. Trong đoạn này, độc giả thử thay chữ Trung Quốc bằng Việt Nam xem sao; riêng tôi, th́ tôi thấy chột dạ như thế nào ấy. Đây là những câu đó:[8]

  

Bất kỳ ở chân trời góc biển nào, hễ có người Trung Quốc là có cắn xé nhau. Mỗi người Trung Quốc đều là một con rồng, nói năng vanh vách, cứ như là ở bên trên chỉ cần thổi một cái là tắt được mặt trời, ở dưới th́ tài trị quốc b́nh thiên hạ có dư. Nhưng nếu ba người Trung Quốc họp lại với nhau, ba con rồng này lại biến thành một con heo, một con gịi. Người Trung Quốc vĩnh viễn không đoàn kết được. Mỗi người lại c̣n có đầy đủ lư do để có thể viết một quyển sách nói tại sao họ lại không đoàn kết. Bất cứ xă hội người Hoa nào ít nhất cũng phải có 365 phe phái t́m cách tiêu diệt lẫn nhau. Họ chưa biết tầm quan trọng của sự hợp tác; nhưng họ có thể viết ngay cho anh xem một quyển sách nói tại sao cần phải đoàn kết, hay ho đến Thượng Đế cũng có thể khóc được. Những thói xấu đó đă thâm căn cố đế. Cái loại triết học xâu xé nhau đó lại đẻ ra nơi họ một hành vi đặc thù khác: chết cũng không chịu nhận lỗi. Họ thích nói: nói khoác, nói suông, nói dối, nói láo, nói những lời độc địa. Hễ cứ có dính đến lập trường chính trị hay tranh quyền đoạt lợi là những lời nói độc địa sẽ được tuôn ra vô hạn định.

 

Người Trung Quốc sống tại Mỹ cũng vậy, nào cánh tả, cánh hữu, trung lập, độc lập, trung thiên tả, tả thiên trung, trung thiên hữu, hữu thiên trung, vân vân và vân vân, chẳng biết đường nào mà ṃ. Người này đối với kẻ nọ đều mang mối cựu thù như nó giết bố ḿnh. Thật không hiểu là thứ dân tộc ǵ?  Đối xử với người Trung Quốc tệ hại nhất không phải là người nước ngoài, mà chính là người Trung Quốc với nhau. Bán rẻ, hăm dọa người Trung Quốc lại không phải là người Mỹ mà là người Hoa. Người Tây Phương có thể đánh nhau vỡ đầu rồi vẫn lại bắt tay nhau, nhưng người Trung Quốc đă đánh nhau rồi th́ cừu hận một đời, thậm chí có khi báo thù đến ba đời cũng chưa hết. Sống trường kỳ trong cái hũ tương lâu ngày quá tự nhiên sinh ra tâm lư cẩu thả. Một mặt tự đại khoe khoang, c̣n mặt khác tự ti, ích kỷ;  không có can đảm dám khen người khác, chỉ có dũng khí dùng để đả kích kẻ khác; chửi bới sau lưng; yêu th́ sợ chúng cười, ghét th́ sợ chúng thù. Họ vĩnh viễn không thể nào so sánh được với người Do Thái, chỉ cần so sánh với người Nhật, người Đại Hàn là cũng thấy bị thua tới cả trăm ngh́n năm ánh sáng rồi.

 

 Người Trung Quốc sợ sệt đủ mọi thứ trên đời. Cái năo trạng hăi sợ này đă nuôi dưỡng bao nhiêu bạo chúa, làm tổ ấm cho bao nhiêu bạo quan. V́ vậy bạo chúa, bạo quan không bao giờ bị tiêu diệt, và đă biến dân tộc Trung Quốc thành một dân tộc hèn hạ. Sức tưởng tượng, óc suy xét, tư duy của giới trí thức bị bóp chết, xơ cứng. Trong 4000 năm, từ Khổng Tử trở đi, không c̣n có một nhà tư tưởng nào lớn nữa. Cái hũ tương văn hóa, cái hũ tương thối làm cho người Trung Quốc xấu xí, không thể dùng tư duy của ḿnh giải quyết, phải bắt chước, phải dùng cái tư duy của kẻ khác; lớn lên trong tham ô, hỗn loạn, chiến tranh, giết chóc, bần cùng, cho nên chẳng bao giờ có cảm giác an toàn, lúc nào cũng hoảng hốt, sợ sệt, lo âu. Trung Quốc diện tích rộng thế, lâu đời thế mà người Trung Quốc lại có một tâm điạ thật hẹp ḥi, không muốn ai hơn ḿnh. Phải chăng Thượng Đế đă phú cho chúng ta có một nội tâm xấu xa?

 

 

 


 

[1] T́m về BẢN SẮC VĂN HÓA VIỆT NAM - Pgs Viện sĩ TRẦN NGỌC THÊM - Nxb TP Hồ Chí Minh - 2001.

[2] Science khởi thủy là savoir, chỉ sự hiểu biết qua tư duy, và lănh vực để phát triển sự hiểu biết, hay sự khôn ngoan, lại là philosophie (triết) chứ không phải là sciences (khoa học). ‘Science sans conscience n’est que ruine de l’âme’ (Montaigne).

[3] Ví dụ: Trong thực tế, khi muốn xây hai bức tường cho thật song song, người ta dùng dây dọi để xác định chiều thẳng đứng đối với mặt đất. Kết quả là hai bức tường ấy hợp với mặt đất thành 2 góc vuông nghĩa là 90 + 90 = 180 độ. Nhưng ai cũng biết rắng nếu tưởng tượng hai bức tường song song ấy được kéo dài măi (sâu xuống đất) th́ chúng sẽ gặp nhau ở trung tâm quả đất, và như thế th́ ta có một tam giác cân mà hai đáy (gồm hai bức tường và mặt đất) đă là 180 độ. Góc thứ ba (do hai bức tường gặp nhau ở trung tâm trái đất) dù nhỏ cách mấy cũng khiến cho tổng số ba góc trong tam giác này lớn hơn 180 độ. Trường hợp này th́ h́nh học Riemann đúng, c̣n h́nh học Euclide sai.

[4] Và điều này thấy rất rơ trong kỹ nghệ tin học hiện nay. Các phần mềm (software hay logiciel) cứ phải nâng cấp măi v́ thế nào cũng phát hiện một sai sót khi đặt vào trong một áp dụng mở rộng hơn. Đó là chưa kể những cuộc tấn công vào các kẽ hở của các phần mềm nổi danh nhất thế giới như Microsoft, khiến phải sửa chữa và hoàn thiện măi.

[5] Phaolô sau khi ‘ngă ngựa’ không c̣n là Phaolô (trước kia) nữa, nhưng vẫn là Phaolô.

[6] Nguyên lư mâu thuẫn cho rằng hai mệnh đề mâu thuẫn với nhau th́ hoặc đúng hoặc sai chứ không thể cả hai hoặc đúng hoặc sai được. Điều này cũng đúng khi tách rời một đối tượng ra mọi liên hệ khác mà thôi. Câu ‘A là anh’ hoặc ‘A là em’ th́ chỉ có một câu đúng thôi, nếu ta tách hai người con cùng một cha mẹ ra mà xét. C̣n nếu xem A là thành viên của một gia đ́nh có nhiều con, th́ ‘A là anh’ của B mà ‘A là em’ của C.

Nguyên lư triệt tam cho rằng một mệnh đề chỉ có thể đúng hoặc sai chứ không thể vừa đúng vừa sai được, không có trường hợp thứ ba. Điều này cũng đúng nếu thỏa măn những điều kiện như hai trường hợp trước, mà không đúng hoàn toàn với thực tế biến động của sự sống. Ví dụ như trong câu tục ngữ: nhất sĩ nh́ nông; hết gạo chạy rong; nhất nông nh́ sĩ. Trong khi đó với thuyết âm dương th́ dễ chấp nhận hơn. Vấn đề nào cũng đi theo cặp: nông cần sĩ là đúng mà sĩ cần nông cũng vẫn đúng, tùy theo hoàn cảnh.

Và cứ thế cho đến nguyên lư nhân quả hay cứu cánh (mọi vật đều có nguyên nhân - Mọi vật đều hướng về một cứu cánh). Đối với một cặp tách rời th́ đúng. Đối với một chuỗi hiện tượng th́ âm phát triển măi thành dương, dương phát triển măi thành âm, và v́ thế âm là nhân của dương, hay ngược lại? Không thể nào biết được. Họa sinh phúc, rồi phúc lại sinh họa; như được minh họa qua câu chuyện Tái Ông mất ngựa.

 

[7] Cf Dnl 20, 13. ‘Thiên chúa của anh em sẽ trao thành ấy vào tay anh em, và anh em sẽ dùng lưỡi gươm giết tất cả đàn ông con trai trong thành. Chỉ có đàn bà con trẻ, gia súc và tất cả những ǵ trong thành, tất cả những ǵ chiếm được trong thành, th́ anh em mới được giữ lấy làm chiến lợi phẩm’.

[8] Dịch giả : Nguyễn Khôi Minh- Nhà xuất bản Chân Mây Cuối Trời, Paris, 1998