Có lẽ chưa có người nghệ sĩ nào mà cái chết gây ra sự quan tâm nơi
nhiều người thuộc nhiều thế hệ khác nhau như Bùi Giáng. Từ trong
nước ra ngoài nước, từ già đến trẻ, từ chống Cộng đến thân Cộng và
kể cả Cộng sản, tất cả đều nhất loạt bày tỏ t́nh cảm và ḷng trân
trọng của ḿnh đối với Bùi Giáng.
Tin tức về sức khỏe cũng như cái chết của ông được loan báo tức thời,
đồng loạt trên các báo trong và ngoài nước. Chúng ta có cảm tưởng
như cái chết của ông đă tạo nên một sự đoàn kết hiếm có giữa những
người viết lách trong giai đoạn lịch sử mà sự nghi kỵ vẫn c̣n nằm ở
hàng đầu.
Hầu như các nhà văn, nhà thơ, nhà báo đều nhất loạt ca ngợi nhân
cách và sự nghiệp của nhà thơ đất Quảng này. Mọi người đều dùng
những từ hay nhất, đẹp nhất để xưng tụng ông. Ta thử đọc qua một số
câu trích của một số nhà văn, nhà thơ viết về ông trên Hợp Lưu, số
đặc biệt về Bùi Giáng [1] sau đây:
Nhà thơ Huy Tưởng: Bùi Giáng "thông tuệ và tài ba ngất trời điên
đảo" ..." thiên tài thơ Bùi Giáng" (HL, tr. 9)
Nhà văn Mai Thảo:"Bùi Giáng chất ngất một trời chữ nghĩa, Bùi
Giáng trùng trùng một biển văn chương" (HL, tr. 12)
Nhà phê b́nh Huỳnh Hữu Ủy: " Đi cho tới cùng cái sâu thẳm nhất
của ngôn ngữ, tới đỉnh cao chót vót của nó, sống với nó trong từng
mỗi giây phút, trong từng mỗi sát na, xưa nay có lẽ chỉ mới có Bùi
Giáng là một." (HL, tr. 19)
Nhà văn Cung Tích Biền: "Bùi Giáng giàu ngôn ngữ như cát băi biển"...
"Bùi Giáng đă trải một cánh bay dài mênh mông chiếc bóng trong bầu
trời thi ca Việt Nam nữa thế kỷ qua" (HL, tr. 62 & 54)
Nhà phê b́nh văn học Bùi Vĩnh Phúc: "Ông là một thi sĩ bát ngát,
ngây thơ và cỏ hoa điên đảo" (HL, tr. 75)
Nhà phê b́nh Hoàng Nguyên Nhuận: "Đời anh là một công án tử sinh"
(HL, tr. 96)
Ông Huỳnh Ngọc Chiến: "Bùi Giáng là bậc thượng trí, hầu như "vô
sở ngộ" (HL, tr. 135).
Bà Ư Nhi: "...những câu thơ được chắt ra từ máu của con người
khắc khoải khôn nguôi về thân phận con người, về thế gian này"
(HL, tr. 138)
Nhà thơ Thanh Tâm Tuyền: "Bùi Giáng là một thiên tài tự hủy ghê
gớm nhất của thi ca hiện đại" [2]
Nhà phê b́nh văn học Nguyễn Hưng Quốc: "Thơ Bùi Giáng là những
phún thạch phun lên từ hỏa diệm sơn của hồn ông". [3]
Ông Nguyễn Hoàng Văn: "Thơ ông là khối trầm hương chữ nghĩa"
[4] vv...và vv..
.
Tóm lại, đặt bút viết về ông, ta chỉ biết có ca tụng và ca tụng.
Dường như ta có quyền dùng bất cứ ngôn ngữ xưng tụng nào sáng giá
nhất để nói về ông mà không sợ đại ngôn, không sợ nhầm lẫn.
Bùi Giáng
giữa chúng ta: hư cấu
Thế là, năm nay (1998) , văn học Việt Nam có ba cái tang lớn: Mai
Thảo, Nguyên Sa và Bùi Giáng. Nói chung, cảm giác của chúng ta đối
với ba cái chết không hoàn toàn giống nhau, Mai Thảo một cách,
Nguyên Sa một cách và Bùi Giáng một cách. Nhưng Bùi Giáng khác xa
nhất.
Theo tôi, khi nghĩ đến Mai Thảo hay Nguyên Sa, ta nghĩ đến những con
người thật. Họ đă đến, đă sống, đă tồn tại đâu đó, như ta, bên cạnh
ta, vui buồn với ta, chia sẻ với ta, cao thượng như ta và cũng tục
tằn như ta. Mai Thảo chết như là một maithảo. Nguyên Sa chết như một
nguyênsa. Cũng như, tôi rồi sẽ chết như tôi, anh rồi sẽ chết như anh.
Bùi Giáng th́ khác. Bùi Giáng không chết như Bùi Giáng. Ông chết như
một người khác chết. Khi nghe tin ông chết, ta có thương tiếc, nhưng
dường như không xúc động mấy. Không bàng hoàng mấy. Không xót xa mấy.
Ta có cảm giác như nhà thơ vừa lên đường rong chơi ở một nơi nào đấy
rất xa, rất khác thế giới chúng ta đang ở. Và sẽ trở về. Mai, mốt,
hay một lúc nào đó, nhưng chắc chắn trở về. Tại sao ta có cảm giác
đó? Tôi không nghĩ rằng v́ Bùi Giáng hiện đang ở trong nước c̣n Mai
Thảo hay Nguyên Sa th́ ở ngoài nước, tức là gần chúng ta hơn. Theo
tôi, ngay khi ông c̣n sống, ông vốn đă cư ngụ ở một thế giới khác
với chúng ta rồi, dù ông vẫn ăn, vẫn uống, vẫn gần cận ta hàng ngày.
Chúng ta vẫn gặp ông đâu đó, thỉnh thoảng, hoặc có khi hàng ngày,
hàng tuần mà không có cảm giác ǵ khác ngoài cảm giác này: đó là Bùi
Giáng. Thế thôi. Ta biết ông vẫn c̣n đó, chưa đi đâu xa. Cần cho ông
cái ǵ, ta sẽ có ông bên cạnh để cho. Cần thơ, ông sẽ chép ngay một
loạt mấy bài thơ hay cả chục bài thơ không chừng. Ông ở đó, như ta,
với ta, nhưng dường như khác băng tầng. Hồi c̣n ở Sài G̣n, nhiều khi
ở tiệm sách ra, trên tay c̣n cầm cuốn sách của ông vừa mới mua, lại
gặp ông đang đứng ngay giữa đường, múa may, cười cợt mà tôi vẫn ít
có liên hệ nào giữa cuốn sách đang cầm trên tay và tác giả đang ở đó.
H́nh như Bùi Giáng trên sách không dính dáng ǵ đến Bùi Giáng đang ở
kia.
Thế đấy! Trong chúng ta, Bùi Giáng nửa thực, nửa hư. Vừa thiên tài,
vừa là người điên. Vừa rất giống lại vừa quá khác chúng ta. Trong
chúng ta, Bùi Giáng luôn luôn là một nghịch lư. Ta vừa quan tâm đến
ông, vừa hững hờ với ông. Tin ông chết không làm tim ta đau nhói lên
như một số người khác, Nguyên Sa chẳng hạn. Tôi muốn nói: Bùi Giáng
hiện hiện giữa cuộc đời và giữa chúng ta như một hư cấu. Nghĩa là
một nhân vật. Một câu chuyện. Có thể nói cho rơ hơn, theo tôi, ông
là nhân vật trong một cuốn truyện dài không kết thúc. Và sẽ không
bao giờ kết thúc. Ngay lúc này đây, ông chết đă mấy tháng rồi mà tâm
thức của tôi về ông vẫn chẳng khác ǵ trước đây, khi c̣n ở Sài G̣n
hay cách xa ông đến ½ ṿng trái đất. Tôi vẫn tự hỏi: chẳng biết ông
chết thật hay ông giả vờ. Bùi Giáng thân xác đă tiêu tán, nhưng Bùi-Giáng-như-một-hiện-sinh
vẫn c̣n đâu đó, nghêu ngao ca hát, làm thơ và sống hồn nhiên trên
các đường phố Sài G̣n. Một Sài G̣n có Bùi Giáng và một Bùi Giáng có
Sài G̣n:
Và ở Sài G̣n vẫn c̣n Bùi Giáng
Tối tối về chùa đêm làm thơ
Ngày ca múa khóc cười giữa chợ
Kẻ sĩ điên thế kỷ mù rồi.
Mai Thảo
Sống như là hư cấu. Chết như là hư cấu. Và v́ là hư cấu, ta có quyền
đọc lại đời ông. Nghĩa là cũng như bất cứ một nhân vật hư cấu nào
khác, nhân vật Bùi Giáng sẽ phục sinh và lại chết và lại phục sinh
và lại chết...cứ thế. Điều đó giúp ta hiểu thêm v́ sao đời ông kết
tinh bởi những giai thoại. Những giai thoại chồng chất, trùng nhau
và khác nhau. "Đă có rất nhiều giai thoại, huyền thoại về ông; vô số
được thế gian tô bồi sau này, khó minh xác thực hư" (Cung Tích Biền,
tr. 56 & 57)). Không hề gặp ông, ta nghe kể về ông như một hư cấu,
kiểu Trạng Quỳnh hay Ba Giai Tú Xuất chẳng hạn. Gặp được ông, đối
diện với ông, nắm tay nắm chân ông, nhậu với ông, mà cũng như ta đọc
về ông. Cuộc đời ông = giai thoại + thơ. Chính v́ thế mà tôi có thể
quả quyết rằng, tất cả những ǵ mà ta đang nghĩ về Bùi Giáng thảy
đều là nghĩ về một nhân vật, một hư cấu. Hư cấu của hư cấu. Rồi hư
cấu của hư cấu của hư cấu. Nghĩa là, hiểu theo một cách nào đó, ta
có thể tùy tiện bày ra một giai thoại nào đó về Bùi Giáng mà vẫn có
cảm giác không hề xúc phạm tới ông và làm thương tổn người nghe.
Nghĩa là, hư cấu mà là thực. Ta th́ hư cấu mà Bùi Giáng trong đó vẫn
cứ thực như thường. Và Bùi Giáng đứng bên cạnh ta mà vẫn hư cấu như
thường. "Sống giữa đời, ông có khả năng lấy mật đắng ớt cay làm ngọt.
Ăn cơm để thiu nguội rất nhiều ngày. Ông ăn chè ngọt nấu cả với
tương chao, nêm vài con mắm. Ông nổi tam bành lúc người đời lẽ ra
nên cười, được phúc đắc lợi. Ông rất vui với những ngày chói ḷa ánh
dương trong một thị thành mà nh́n xe cộ tưởng hươu nai"... "Ông lạ
trong sinh hoạt đời thường, lạ trong thi ca, tư tưởng. Ông rất đỗi
cô đơn tự đọa đày; vầy cuộc chơi múa hát chỗ vô thanh, đùa giỡn quỷ
thần, tương đắc kẻ ở mộ, nhớ nhung người sẽ tới. Ông trào lộng tuyệt
cùng giữa bi đát, siêu thoát ngay giữa một tồn sinh tinh mật. Nói
chung cuộc sống của ông khá bí ẩn và kỳ dị." (Cung Tích Biền, tr.
56).
Tôi vốn mê Kim Dung, v́ mê những nhân vật đầy "chất khái niệm" mà
ông tạo dựng ra trong hơn chục pho truyện đồ sộ của ông, nào Thần
Điều Đại Hiệp, Anh hùng Xạ Điêu, Tiếu Ngạo Giang Hồ...Tôi t́m thấy
nhân vật Bùi Giáng của tôi chứa đầy "chất khái niệm" như thế. Ngẫm
mà xem, ta có thể t́m thấy ở Bùi Giáng khi th́ một chút cuồng ngạo
nghịch thường hoàngdượcsư, khi th́ lém lỉnh hoàngdung, khi th́ ngờ
nghệch quáchtỉnh, khi th́ đầy cả trào lộng lăongoanđồng, khi th́
chân chính, hào sảng, trượng phu hồngthấtcông, khi th́ quái đản kiểu
mấy quái nhân luyện vơ trong hang động, khi th́ điên tàn, thống hận
tạtốn...Ngẫm mà xem, ông sống đó cũng như ông mất đi. Ông như có đó
mà như không hề có đó. Kẻ sĩ hay người điên. Nhà thơ hay triết nhân.
Ông sống giữa thế kỷ này hay một ngàn, hai ngàn năm trước. Thiên tài
hay tên vô lại. Trong hay ngoài. Tỉnh hay say. Ông làm thơ hay thơ
làm ông. Chính v́ thế, ngẫm mà xem, tưởng nghĩ đến ông lúc nào cũng
làm ta bối rối. Đọc thơ ông lại càng bối rối hơn. Dở hay, hay dở.
Điên tỉnh, tỉnh điên. Đời ông như một dấu hỏi lớn ném vào hư không.
Rất giống mọi người và chẳng giống ai. Tôi có thể quả quyết rằng,
nếu bạn chịu khó tưởng tượng ra một nhân vật, rồi vẽ rắn thêm chân,
tô màu tô mè, vẽ râu vẽ ria...theo cách của bạn, bạn sẽ có ngay một
Bùi Giáng để thưởng thức, để làm quen.
Chúng ta trong
Bùi Giáng
Bởi thế mà viết về ông tưởng như rất dễ mà hóa ra không dễ tí nào.
Nguyễn Hưng Quốc: "Thơ ông cũng lạ lùng, lạ lùng đến nỗi ai cũng
ngại ngùng khi viết về ông. Kể chuyện về ông: có; nhưng phê b́nh thơ
ông: chưa" [5]
Huy Tưởng: "...vốn sống, vốn chữ nghĩa và cảm thức của ḿnh vẫn
chưa thể hứng chờ nỗi chiếc bóng lồng lộng, đa âm sắc và linh hoạt
của ông". (HL, tr. 9)
Cung Tích Biền: "Viết về Bùi Giáng là tôi làm cái việc chỉ vào
cục gạch mà bảo rằng đây là Nhu Lai phu nhân". (HL, tr. 55)
Hoàng Nguyên Nhuận: "Những điều tôi sắp nói chỉ là viên đá ḍ
đường ném vào hư không hoặc chỉ như người chạy bắt bóng" (HL,
tr. 95)
Huỳnh Ngọc Chiến: "Viết về ông quả là điều mạo muội nếu không
muốn nói là liều lĩnh" (HL, tr. 137)
Chắc chắn là không ai giả đ̣ khiêm tốn trong những lời thú nhận thêm.
Chắc chắn không ai cố t́nh viết "cho quá", phóng đại để tâng bốc,
kiểu tâng bốc lănh tụ trong các chiến dịch tuyên truyền, mà là nói
thực. Dường như khi viết về Bùi Giáng, chúng ta càng tỏ ra khiêm tốn
càng hay. Có lẽ càng khiêm tốn chúng ta càng thấy dễ chịu, để cam
đảm cầm bút viết về ông. Tâm trạng đó chẳng phải là lạ lùng, độc
nhất vô nhị sao? Cầm bút viết về Bùi Giáng người ta rất ngần ngại,
dù chỉ viết để khen, nói ǵ đến chuyện viết để phê b́nh. Ấy thế mà
có người "dám" phê b́nh; không những chỉ phê b́nh chung chung, lấy
lệ mà là phê b́nh "nặng tay", nghĩa là chê, chê thật. Đó là nhà phê
b́nh Thụy Khuê. Chị viết:
"Trong gần nửa thế kỷ làm thơ, Bùi Giáng để lại hàng ngàn bài, có
những câu thơ tuyệt hay, nhưng chính sự lập lại những khám phá ngôn
ngữ buổi đầu khiến thơ ông trở thành khuôn sáo về mặt từ ngữ cũng
như tư tưởng. Những dạ thưa, tồn sinh, trùng lai, phố thị của Bùi
Giáng, tà huy của Nguyễn Gia Thiều, mù sa, trăm năm của Nguyễn Du
ban đầu làm xao xuyến người đọc: (...) Nhưng v́ lập lại nhiều lần,
chúng bị phá giá. Hiện tượng phá giá này có mặt ngay ở những tác
phẩm đầu và chủ yếu của Bùi Giáng" (HL, tr. 39-40)
.........
"Nhà thơ tiện tay bắt đươc chữ nào vội bỏ ngay vào lục bát, không
màng nh́n lại những câu đầu nữa" (HL, tr. 42)
...
"Cho nên biết bao lần người đọc tiếc, giá Bùi Giáng đừng ham chơi,
chịu khó dừng lại ở chỗ đáng dừng để những câu thơ sáng giá như
(...) khỏi bị lọt vào khu rừng hoang, ôm đồm những lời thơ vội vàng,
mọc lên như cỏ dại". (HL, tr. 43)
Đọc xong bài Thụy Khuê, ít nhất có hai người bạn gọi điện thoại hỏi
ư kiến tôi và bày tỏ "thái độ": sao bà Thụy Khuê "dám" phê b́nh Bùi
Giáng? Sao lại không dám nhỉ, tôi trả lời. Bùi Giáng khi sống th́
phiêu lăng như hương đồng cỏ nội, như châu chấu như chuồn chuồn, lúc
chết th́ chết b́nh thường, thậm chí tầm thường hơn cả những kẻ tầm
thường, chứ có phải lănh tụ vĩ đại ǵ đâu mà phải dám với không dám.
Tôi cho rằng, nếu Bùi Giáng sống lại, đọc được những gịng trên của
nhà phê b́nh Thụy Khuê, chắc phải vô cùng sảng khoái kêu lên: "Thiệt
đúng ư qua! Thiệt đúng ư qua!". Y như Archimedes la lên: "Euréka,
euréka!" khi t́m ra được nguyên lư về sức đẩy của nước. Hay như nhân
vật Độc Cô Cầu Bại của Kim Dung vô cùng sung sướng khi t́m ra được
kẻ có thể đánh bại được ḿnh. Theo thiển ư của tôi, nhận xét của chị
Thụy Khuê không có ǵ sai (không có ǵ sai không tất nhiên có nghĩa
là đúng). Thơ Bùi Giáng, và kể cả văn, quả là bị "phá giá", ông làm
thơ theo kiểu "tiện tay gặp được chữ nào là bỏ vào chữ nấy", rồi lại
"ham chơi" khiến cho có những lời thơ "vội vàng mọc lên như cỏ dại".
Nói cho rơ ràng ra, thơ của Bùi Giáng dở. Trừ một số câu thơ hay -
chưa hẳn là rất hay -, c̣n lại hầu hết thơ ông đều dở. Tôi có cảm
tưởng rất nhiều câu thơ ông làm chẳng khác ǵ những câu thơ ngây ngô
của ḿnh khi mới bắt đầu tập tễnh làm thơ hồi c̣n học tṛ. Thậm chí
có nhiều câu hệt như các em "ma-ri-sến" làm thơ tặng t́nh nhân. Vần
điệu ráp nối tùy tiện, ư tứ lại tầm thường. Chúng ta thử đọc lại một
vài câu:
ngô nghê:
Giật ḿnh lúc chợt nghĩ ra
Rằng toàn thân thuộc đă qua đời rồi.
đạo văn (của Nguyễn Du):
Rừng phong thu đă nhuốm màu
Quan san ngần ấy tư trào ngần kia
gượng ép chữ cho có vần:
Thưa em ngôn ngữ quặt què
Làm sao nói được nghiệp nghề người điên
lập lại (vần):
Non nửa thế kỷ xa quê
Mà chưa có dịp về quê một lần
nói nhăng nói cuội:
một hôm gầu guốc gầm gh́
hai hôm gần gũi cũng v́ ba hôm
vv...và vv...
Tóm lại, những câu thơ như thế rất, rất nhiều trong sự nghiệp thi ca
của ông. Đôi khi tôi có cảm tưởng ta cứ làm đại một bài thơ lục bát
nào đó thật dở rồi đề tên Bùi Giáng là ta có một bài thơ rất Bùi
Giáng. Nếu bạn không tin, bạn cứ thử đi rồi sẽ biết.
Ta có thể nói, cái dở trở thành tính cách của thơ ông. Nói cho đúng
ra, nhà văn nhà thơ nào chẳng có cái dở. Chẳng hạn Mai Thảo, nhà văn
được xem như một trong những khuôn mặt hàng đầu của văn học miền
Nam, cũng có nhiều cái dở, đến nỗi ta khó mà không đồng ư với nhận
xét sau đây của Nguyễn Ngọc Tuấn: "Đọc lại những cuốn tiểu thuyết
một thời rất ăn khách ở miền Nam, sau này được in lại tràn lan ở hải
ngoại của Mai Thảo, dù thương ông đến mấy, tôi nghĩ, chúng ta cũng
nên thẳng thắn thừa nhận một điều là chúng chỉ là những cuốn tiểu
thuyết đèm đẹp. Cố gắng lắm, tôi cũng chỉ đọc vài chục trang là phải
buông sách xuống". Cái dở của Mai Thảo cũng như cái dở của nhiều nhà
văn, nhà thơ khác là v́ không thể viết hay hơn hoặc theo như Nguyễn
Ngọc Tuấn "người ta không thể không cúi xuống vỗ về những thị hiếu
kém cỏi của quần chúng" [6] . Nhưng Bùi Giáng có cái dở riêng, phải
nói là rất riêng, của Bùi Giáng. Và ông không che dấu cái dở của
ḿnh. Không bao giờ. Chẳng những thế, ông lại c̣n cố ư phô bày nó
ra, phô bày một cách chân t́nh, hồn nhiên, toàn diện. Hay nói cho
đúng hơn, ông phô bày mọi thứ. Chúng có thể hay, có thể dở, có thể
thế này có thể thế khác. Chúng dính kết vào nhau thành từng chùm,
đến nỗi chị Thụy Khuê lấy làm tiếc, cho rằng v́ ông quá "ham chơi".
Mấy câu thơ đang hay như thế này, bỗng xen vào những câu thơ dở
không chịu nỗi. Thật uổng!
Gẫm lại, con người chúng ta thường sống hai mặt: tốt và xấu. Tốt
khoe, xấu che. Trong văn chương, có bản nháp, bản thật. Thường th́
chúng ta t́m cách dấu đi, càng dấu kín càng tốt, bản nháp hay
background của đời ḿnh. Chúng ta sống với cái phía khác của đời
ḿnh, một phía khác thường không mấy thật. Nếu viết văn, làm thơ,
chúng ta rất sợ những câu thơ dở, những đoạn văn tầm thường, nhạt
nhẽo hay chữ nghĩa ngô nghê phô bày ra giữa ba quân thiên hạ để
tránh bị xem thường, tránh bị tổn hại "thanh danh" (nếu lỡ có thanh
danh). Chúng ta trau chuốt chữ nghĩa, tạo nên "nhân cách', tạo nên
bề mặt, tạo nên cái vỏ, càng nhiều lớp càng tốt. Biết bao nhiêu bản
nháp của đời ḿnh bị chính ḿnh cố t́nh quên lăng, t́m cách quên
lăng. Cũng như biết bao nhiêu bản nháp của thơ, văn, tiểu luận bị
đôi vào sọt rác. Chúng không phải là của ḿnh, v́ chúng dở. Tưởng
chừng như, một kẻ thiên tài như ta đâu có đời nào lại có thể sáng
tác ra cái thứ dở như thế. Chúng ta không thích cái dở của ḿnh,
không thích cái sai của ḿnh, không thích cái điên của ḿnh, không
thích cái xấu của ḿnh trong lúc biết rất rơ, thấy rất rơ cái dở,
cái sai, cái điên của người khác. Ta đâu có cam đảm công bố một câu
thơ dở, một đoạn văn dở của chính chúng ta, trừ phi nó dở mà ta cứ
tưởng là hay, là số một. Cái ǵ xuất hiện trên văn đàn thường cũng
đă được cắt xén, hoàn chỉnh, được "review" năm lần bảy lượt. Chúng
ta hoàn thành "nhân cách" của ḿnh, vai tṛ xă hội của ḿnh trong
cái vỏ đó.
Bùi Giáng làm trái lại. Bùi Giáng cho chúng ta thoải mái xem bản
nháp của đời ông, của văn chương ông. Ông sống và làm thơ, viết văn
hở hang, trần trụi. Không trau chuốt, kiểu cách. Ông bỏ cái dở vào
đời ḿnh, vào sự nghiệp của ḿnh, trân trọng nó y như chúng ta trân
trọng cái hay. Càng nổi danh, chúng ta càng ngụy trang, càng dấu dốt.
Bùi Giáng th́ càng nổi danh, càng được ca ngợi, tâng bốc, lại càng
dở, dở một cách thành thật, hồn hậu. Cái dở của Bùi Giáng, hiểu một
cách nào đó, chính là phía khác của Bùi Giáng, cũng là phía khác của
đời người, mà cũng là phía khác của chúng ta. V́ sao? Cái hay có thể
chúng ta không giống nhau (nếu giống nhau th́ làm sao mà hay được).
Nhưng cái dở th́ hầu như chắc chắn rất giống nhau. Đại loại là...dở.
Ta cứ tưởng Bùi Giáng tách bạch cái hay, cái dở. Hay th́ để dành cho
ông, c̣n dở th́ xem như ông diễu cợt (kiểu làm thơ tự trào). Không.
Hay và dở trong Bùi Giáng trộn vào nhau y như bụi trộn với đất, nước
lạnh trộn với nước nóng, rất khó lựa ra, khiến chị Thụy Khuê tiếc
hùi hụi: "giá như ông đừng ham chơi...để những câu thơ sáng giá
như (...) khỏi bi lọt vào khu rừng hoang".
Tôi tin rằng có mặt của mỗi một người chúng ta trong vô vàn nhưng
câu thơ dở đó, trong cuộc tồn sinh trần trụi đó của Bùi Giáng. Hăy
dùng chữ của Thanh Tâm Tuyền: bóng vang. "Ông luôn luôn nhắc nhở nơi
ông là những bóng vang của ai khác. Và ta hăy là bóng vang của ông"
[7] Chúng ta đă từng làm thơ dở và có thể vẫn tiếp tục làm thơ dở
như thế. Ví như, có thể trong sâu thẳm của tâm hồn chúng ta vẫn vang
lên tiếng hát thuộc loại "sến" của Tuấn Vũ, Thanh Tuyền, Chế Linh
trong lúc, bên ngoài, chúng ta chỉ thích nghe Tuấn Ngọc, Thái Thanh,
Vũ Khanh...Ta vẫn "sến" ngay khi rất "trí thức", vẫn yếu đuối trong
lúc vô cùng mạnh mẽ, vẫn vô cùng bần tiện, tục tằn ngay khi được tôn
thờ như lănh tụ, thánh nhân (Quang Trung, Gia Long của Nguyễn Huy
Thiệp chẳng hạn). Có một đứa bé trong người lớn, có một ác quỷ trong
tâm hồn thánh thiện, một lăo ngoan đồng trong vị "bắc đẩu vơ lâm".
Chúng ta sống trong và bằng ngụy tín. Bùi Giáng gánh hết cái dở của
đời ông, của đời người, của chính ông và của chúng ta. Ông là kẻ cứu
chuộc chúng ta bằng cái dở toàn diện của đời ông và thơ ông. Ông
giúp ta nh́n thấy "bản lai diện mục" của ḿnh: dở. Đôi khi tôi cũng
muốn lư luận như sau về ông: thơ ông càng về sau càng ngô nghê, càng
dở là v́ ông đi từ hữu chiêu tới vô chiêu, từ chấp ngă tới phi ngă,
từ chấp trước tới phá chấp, từ lư luận đến triệt bỏ lư luận, từ chữ
nghĩa đến phá bỏ chữ nghĩa, từ nói đến...vô ngôn (như hiện giờ dưới
ḷng đất). Nhưng thành thật mà nói, khi chúng ta khen ông biết đâu
lại chính là chê ông, tưởng "thấu hiểu" được ông, té ra chẳng hiểu
mô tê ǵ ráo:
điên cuồng mà tưởng nên thơ
cuồng điên mà tưởng làm thơ như thần
Gặp
Khoảng mùa hè năm 1969. Đêm đó, nhân nhà tôi ở trọ có giỗ, tôi mang
một ít thức ăn đến chỗ thầy Tuệ Sĩ để thầy dùng. Pḥng thầy ở thuộc
tầng hai đại học Vạn Hạnh. Kế bên pḥng thầy là pḥng của anh Nguyễn
Hữu Hiệu (hồi đó là nhà tu Thích Chơn Pháp). Đến gơ cửa pḥng thầy
th́ thầy đi vắng. Anh Hiệu cũng đi vắng. Thường th́ khi thầy Tuệ Sĩ
không ở nhà, tôi dùng lối đi bên pḥng anh Hiệu để đột nhập pḥng
thầy, ở đó nằm đọc sách hoặc nghe nhạc đợi thầy về. Lần này cả hai
đều đi vắng. Vậy là tôi t́m một lối leo ra phía lan can, ḅ dọc bên
ngoài, đến chỗ cửa sổ, tḥ tay kéo cửa sổ để vào pḥng thầy Tuệ Sĩ.
Tới nơi, thấy cửa đă mở sẵn, tôi hơi ngạc nhiên. Trèo vào, thấy có
một người đàn ông đă ở trong pḥng. Ông mặc quần xà lỏn, áo mai-ô.
Tôi hết sức ngạc nhiên, không biết người đàn ông này là ai và sao
ông ta lại biết lối đi này để vào. Cảm giác đầu tiên của tôi là: ông
ta là một tay trộm cắp. Tôi hỏi: "Anh quen với Tuệ Sĩ à? Anh là
ai vậy?". Người đàn ông trả lời tỉnh bơ: "Ta chẳng biết ta là
ai nữa. Mà sao? Nếu ta nói ta không phải là ta, th́ sao?". Câu
trả lời là lạ khiến tôi nh́n kỹ lại khuôn mặt và chợt biết ngay đó
là ai. Tôi mừng rỡ nhào vào ôm người đàn ông, la lên: "Bùi Giáng
hả?!".
Vâng, ông ta là Bùi Giáng. Thấy tôi mang đồ ăn vào, ông hỏi và tự
nhiên lấy đồ ăn ra ăn, chừa lại một ít cho thầy Tuệ Sĩ. Ăn xong, ông
hỏi: "Có rượu không?". "Không. Nhưng hề ǵ, đi mua thôi". Tôi
lao xuống lầu, chạy ra tiệm rượu gần chợ Trương Minh Giảng mua chai
Johnnie Walker và một ít đồ nhắm. Tôi nói nhậu ở trong pḥng thầy
bất tiện. Ông bảo: "Được, đi theo ta". Ông kéo tôi đi lên tầng bốn,
đến chỗ Thiền viện. Hai chúng tôi ngồi giữa sân Thiền viện bày ra
nhậu. Nơi đây, thực là một chỗ nhậu lư tưởng. Đêm trời đầy sao,
không trăng, ánh đèn đường từ bên ngoài phản chiếu lên vừa đủ. Lại
nghe tiếng khánh reo leng keng đồng loạt khi có gió thổi qua. Không
khí vô cùng tĩnh lặng.
Đêm đó, hai chúng tôi nhậu quên trời quên đất, quên luôn chuyện trở
lại pḥng Tuệ Sĩ (đêm đó, may là thầy không về). Tôi, anh học tṛ
nhỏ từ Huế vào, mang trong ḿnh một ít mớ kiến thức triết học tạp
nham, thảo luận về đủ thứ chuyện cùng một bậc thầy về nhiều mặt. Nói
cho đúng , chẳng thảo luận ǵ ráo. Tôi chỉ thắc mắc, đặt câu hỏi và
nghe trả lời. Thỉnh thoảng dè dặt đưa ra một vài ư lấy lệ. Nhưng rồi,
khi rượu đă ngà ngà, tôi bắt đầu chẳng úy kỵ ǵ nữa, gặp đâu nói đó,
ngông nghênh, lếu láo y như đang đấu hót với đàn em. Chẳng hiểu sao,
Bùi Giáng cũng hứng chí, đấu hót với ḿnh y như bạn. Ôi, thiên thung
mang nai, từ Platon, Socrate đến Sartre, Heiddeger, Gabriel Marcel,
Camus, Lăo Tử, Trang Tử, rồi Freud, Jung... rồi Kim Dung, gái điếm,
chiến tranh, Cộng sản, Mỹ. Được nói chuyện với ông dường như làm tôi
hứng khởi cực độ, nên có ǵ trong đầu là tuôn ra tưới hột sen. Cái
làm tôi ngạc nhiên nhất là tôi tiếp cận với một Bùi Giáng hoàn toàn
khác hẳn với điều tôi tưởng nghĩ, khác hẳn với những giai thoại,
những h́nh ảnh khác thường mà thi ca và những cuốn khảo luận triết
học của ông gợi ra. Ông b́nh thường, vô cùng b́nh thường. Một Bùi
Giáng thông tuệ, ưu tư, tra vấn về ḿnh và về cuộc đời với một ư
thức tỉnh táo vô lượng. Một Bùi Giáng uyên bác, kinh viện hết mực.
Chẳng ba đào, tồn lưu, mù sa, thưa rằng...Chẳng châu chấu, chuồn
chuồn, xoang điệu, hồng quần, mẫu thân Phùng Khánh...Mà là một Bùi
Giáng trên bục giảng đại học. Một Bùi Giáng rất mực luận lư. Một Bùi
Giáng rất đời thường với những bất b́nh, giận hờn, tủi nhục, đau đớn
của những đoạn đời trải qua. Ông nói về cái học của ông, về hai
người mà ông hận nhất trong đời. Ông nói về việc học chữ Hán và đọc
cho tôi nghe mấy bài thơ mới nhất bằng chữ Hán ông vừa mới làm để
tặng Kim Dung (Kim Dung thời gian này đang ở Sài G̣n trong một
chuyến viếng thăm h́nh như khá dài ngày) [8] . Triết gia mà ông đề
cập nhiều nhất đêm hôm đó là Pierre Teilhard de Chardin [9] . Tôi
không c̣n nhớ rơ từ đâu lại đưa đến đề tài này. Nhưng lạ là ông nói
về những quan điểm triết lư của cha Teilhard rất say sưa hào hứng.
Khoa học và triết lư. Tôn giáo và triết lư. Giáo điều, bảo thủ và
tiến bộ...Nhất là ông bàn về một trong những quan điểm của Teilhard:
việc "thấy" ("voir" trong tiếng Pháp). Ông đối chiếu quan điểm này
với khái niệm về "kiến tánh" trong Phật Giáo.
Nửa đêm, hết rượu, tôi lại phải leo tường ra t́m mua thêm rượu. May
mà chưa đến giờ giới nghiêm và may mà có một quán phở ở đường Kỳ
Đồng c̣n mở cửa. Rốt cuộc cả hai người nằm gục trên sân Thiền viện.
Sáng ra, chúng tôi thất thểu t́m về pḥng thầy Tuệ Sĩ. Ở đây, Bùi
Giáng lục t́m một số sách của ông, tặng tôi hai cuốn sách vừa mới
in. Ở cuốn "Trăng Tỳ Hải", ông đề tặng như sau:
Tồn lỡ bốn lần sinh bấn loạn
Tặng chàng Hữu Thục hục hay hang.
Sau lần đó, tôi c̣n t́m gặp ông hoặc t́nh cờ gặp ông nhiều lần, khi
th́ giữa đường, khi th́ trong Vạn Hạnh, khi th́ đâu đó trên đường
phố Sài G̣n. Ông chẳng hề nhớ tôi, và cũng chẳng nhớ ǵ về cuộc nhậu
trên sân thiền viện Vạn Hạnh ngày nào. Nói chi đến hai câu thơ ông
hồn nhiên viết vội sau một đêm nhậu sa đà. Hai câu thơ ngây ngô, vô
nghĩa và dở. Như rất nhiều, rất nhiều câu thơ vô nghĩa, ngây ngô và
dở khác của ông. Ấy thế mà tôi cứ nhớ măi, nhớ măi đến bây giờ. Ba
mươi năm sau.
Xin thưa rơ, Bùi Giáng mà tôi gặp đó chỉ là một hư cấu! Tất nhiên,
câu chuyện trên cũng hoàn toàn là hư cấu!
12/1998
Viết và Đọc, tập tiểu luận văn học, Văn Học (California) xuất bản,
1999
__________________________________________________________
[1]Trừ những
đoạn trích có ghi chú riêng, tất cả những trích dẫn trong bài này
đều lấy từ Hợp Lưu (viết tắt là HL) số 44 đặc biệt về Bùi Giáng,
tháng 12/98 và tháng 1/99.
[2]Thanh Tâm Tuyền, Bùi Giáng, một hồn thơ bị vây khốn, Tạp chí Thơ
(Cali) số 1, năm 1994, tr. 73
[3]Nguyễn Hưng Quốc, Thơ, V.V...và V.V..., Văn Nghệ (Cali) 1996, tr.
217-218
[4]Nguyễn Hoàng Văn, Về nơi cố quận..., tiểu luận, Văn Học số 152,
tháng 12/98, tr. 6
[5]Nguyễn Hưng Quốc, sđd, tr. 217
[6]Nguyễn Ngọc Tuấn, Mai Thảo, tiểu luận, Tạp chí Việt số 2, Úc châu,
tr. 184-185
[7]Thanh Tâm Tuyền, bđd, tr. 75
[8]Có thể là nhà văn Quỳnh Dao, tôi nhớ không rơ lắm. Nhưng chắc
chắn Kim Dung đă từng đến Sài G̣n, nếu không dịp đó th́ cũng trước
đó không lâu.
[9]Pierre Teilhard de Chardin (1881-1955), linh mục Công giáo người
Pháp, triết gia, nhà cổ sinh vật học. Ông dùng các nghiên cứu khoa
học để chứng minh sự hiện hữu của Thượng Đế. Nhưng v́ ông chấp nhận
quan điểm tiến hóa luận, nên trong một thời gian khá dài ông gặp
nhiều chống đối từ phía giáo hội Công giáo.
|