Nguyễn Hữu Bài
(1863 - 1935)
Nguyên Hương
|
|
Nguyễn Hữu Bài Nguyên Hương |
|
Mây nước mấy lần đà lỗi hẹn Vẻ vang có thể được ḷng sau. N.H.B.
Thay lời mở đầu
Năm 1965, tác giả bài này biên soạn tiểu sử Phước Môn Nguyễn Hữu Bài nhân dịp 30 năm vị đại thần Nam Triều qua đời tại Huế. Năm 1965 đồng thời cũng là kỷ niệm 30 năm linh mục Hồ Ngọc Cẩn được tấn phong giám mục, vị giám mục đầu tiên gốc địa phận Huế, dă chủ tế lễ quy lăng Phêrô-Giuse Nguyễn Hữu Bài tại Quảng Trị. Nguyễn Hữu Bài --1863-1935, đăng trên Văn Hóa Nguyệt San. Sàig̣n. 1965, từ đó về sau được nhiều tác giả trích dẫn làm tài liệu biên khảo. TSH số đặc biệt 2000, kỷ niệm 150 năm thành lập Địa Phận Huế, cơ hội để nhắc lại một giáo hữu đă để lại nhiều công nghiệp tại địa phận nhà: Quận Công Phước Môn Nguyễn Hữu Bài. Chủ đích là như vậy. Nhưng v́ lư do kỹ thuật, số trang hạn hẹp, TSH không thể đăng tải toàn bộ, mà chỉ ngắn ngủi được một trang cuối bài “Căn Cứ Tân Sở”, gọi là vinh họa thêm địa danh Cùa, Cam Lộ, Tân Sở trong thơ Nôm Phước Môn. V́ sự thiếu sót “chẳng-đặng-đừng” ấy, TSH số này có bài bạn đọc lâu nay đ̣i hỏi và chờ đợi. Trích đăng lại từ Văn Hóa Nguyệt San. Sàig̣n. 1965, TSH giữ nguyên bản văn cũ, ngoại trừ thêm phần Chú Thích xét cần thiết và hữu ích đối với bạn đọc thế hệ trẻ ở nước ngoài. Thêm vào đó, có đoạn nhắc lại lần gặp gỡ vua tôi lần đầu tiên: Hoàng Đế Bảo Đại, vị tân quân vừa hồi loan đang tập sự cầm quyền và vị lăo thần Cố Vấn Nguyên Lăo Nguyễn Hữu Bài. Phần này, phải nói ngay rằng trước nay chưa ai biết, trích dẫn từ tác phẩm xuất bản năm 1990: “Bảo Đại: Con Rồng Việt Nam”. Bài viết cũ, được bổ túc thêm bằng tài liệu mới do chính nhân vật trong cuộc và chứng nhân lịch sử thời đại là Cựu Hoàng Bảo Đại ghi lại, thiết nghĩ tiểu sử Quận Công Phước Môn Nguyễn Hữu Bài như vậy đă được bổ túc, đầy đủ hơn xưa.
* * *
Ngày 28 tháng 7 năm 1935 lúc 2 giờ 30 sáng tại Huế, một hung tín không những làm xôn xao triều đ́nh mà c̣n gây bùi ngùi xúc động dân chúng trong nước: Phước Môn Quận Công Nguyễn Hữu Bài tạ thế. Nguyễn đại thần mất, cuộc đời và sự nghiệp tiên sinh bao trùm cả một giai đoạn lịch sử mấy mươi năm trong đó nổi bật nhất ḷng yêu nước, khí tiết hào hùng trượng phu xứng đáng với ḷng ngưỡng mộ của quần chúng. Xuất thân chỉ là một sĩ nhân, một người có học thức thường, không đỗ đạt bảng nhăn thám hoa, cũng không kế nghiệp cha truyền con nối chức trọng quyền cao, nhưng bằng năng lực tinh thần, bằng trí thông minh mẫn tiệp, bằng cố gắng liên tục hằng ngày, sĩ nhân ấy đă tự tạo cho ḿnh một địa vị và sự nghiệp sáng lạn được lịch sử ghi chép và hậu thế nhắc nhở c̣n hơn bảng vàng bia đá. “...Có một điều không ai có thể phủ nhận là trong lịch sử nước nhà từ cuối thế kỷ 19 đến nửa thế kỷ 20, trong giới quan lại Nam Triều lúc bấy giờ không ai nổi tiếng bằng Quận Công Nguyễn Hữu Bài. Ông Nguyễn Hữu Bài nổi tiếng không phải v́ chức trọng quyền cao, mà nổi tiếng v́ trong lúc đương thời khi vận nước suy đồi v́ ách đô hộ ngoại quốc, lắm kẻ trong giới quan lại chỉ biết xu nịnh chính quyền Bảo hộ, riêng một ḿnh Quận Công Nguyễn Hữu Bài, đă tỏ ra vững vàng với tinh thần quốc gia, dám đương đầu với người Pháp và giữ vững được những đức tính liêm sỉ phong nhă của một vị quan chức thấm nhuần Nho học. Ông Nguyễn Hữu Bài nổi tiếng v́ đă tiêu biểu cho thế hệ giao thời lúc bấy giờ đang giữa hai nguồn ảnh hưởng tư tưởng Đông-Tây. Đáng chú ư là đối với ông, sự hấp thụ ảnh hưởng văn minh mới không làm cho ḿnh mất căn bản Khổng Mạnh và tâm hồn Nho học truyền thống.” Nhận xét trên của cụ Nguyễn Thúc, một danh nho đất Thần Kinh, tác giả tập: “Thơ Nôm Phước Môn” (1) đă phản ảnh những nét chính thân thế và sự nghiệp Nguyễn Hữu Bài: một cuộc đời ngoại hạng, nhà chính trị dũng khí trong những ngày tàn của triều đại đă nêu cao được tinh thần bất khuất của ṇi giống. Nguyễn Hữu Bài, vị nho học đạo đức suốt đời được dân chúng kính mến, một giáo hữu nhiệt t́nh với Đức Tin, bằng đủ mọi cách và trong mọi trường hợp biểu lộ được đức Ái tuyệt vời của đạo giáo ḿnh, một tâm hồn thơ văn tế nhị và phóng khoáng tiêu biểu cho tinh thần Quốc Gia và Dân Tộc.
Từ viên Thừa Phái đến chức Thượng Thơ Theo tôn phă Nguyễn triều, thủy tổ của Nguyễn Quận Công Phước Môn là vị đệ nhất công thần đời Lê, Nhị Khê Hầu Nguyễn Trăi (1380-1442) quê quán tại Quư Hương (Thanh Hóa), một ḍng họ sau này đă khai sinh nhiều danh nhân lịch sử trong các triều đại Lê, Nguyễn. Từ văn quan như Nguyễn Đức Trung (tước Trinh Quốc Công), Nguyễn Hữu Vinh (tước Hằng Quốc Công), Nguyễn Hữu Đạt (tước Tùng Dương Hầu) đến vơ tướng như Nguyễn Hữu Dật, Nguyễn Hữu Cảnh, Nguyễn Hữu Quỳnh (2). Mấy mươi đời sau, dời về Quảng B́nh và đến thế hệ cụ thân sinh là Nguyễn Hữu Các, lui về lập nghiệp ở Quảng Trị. Tấm bia đặt tại phần mộ ở xứ Kim Sen do Nguyễn Hữu Bài soạn bằng chử Hán có đoạn ghi như sau: ... “Tổ húy (Nguyễn Hữu Đài) nhánh thứ hai họ ta; ngày xưa cao-tổ-khảo ta ở thôn Mỹ Hương, huyện Lệ Thủy, tỉnh Quảng B́nh, sinh ba trai. Trưởng là tằng tổ bá (húy Doăn), út là tằng tổ thúc (húy Ba) di cư vào xứ Kim Long, tổng Phú Xuân, tỉnh Thừa Thiên, sanh hạ hai trai, tổ ta là con trưởng. Sau tổ ta phối với tổ mẫu, người làng Di Luân tỉnh Quảng Trị, sinh được một trai là ông thân ta. Nghiệp nhà làm thuốc, tổ ta lúc tuổi trẻ sẳn có chí du lịch giang hồ xứ Kinh, xứ Nam, xứ Trung và các tỉnh Quảng Nam, Quảng Ngăi, đi chơi gần khắp. Đến đâu cũng lấy nghề thuốc thang làm kế sanh nhai, thêm làm ruộng nên giàu có của đến dư vạn. Nhưng ở chỗ nào làm ra tiền bạc bao nhiêu thời cho họ hàng chỗ ấy quản nhiệm, chẳng để dành cho con cháu chút ǵ cả. Đến ngày mỏi chân, về làng lo sự dưỡng lăo. Khi qua đời, thân sinh ta c̣n nhỏ. Tổ ta nghĩ rằng xứ Kim Sen ḿnh đă lập ra ấp hiệu nên táng tại chỗ ấy” (3). Nguyễn Hữu Bài sinh ngày rằm tháng 8 năm Quư Măo (28-9-1863) tại làng Cao Xá, tổng Xuân Ḥa, phủ Vĩnh Linh, tỉnh Quảng Trị. Mồ côi cha từ nhỏ, năm 10 tuổi cậu bé Nguyễn Hữu Bài vào học tại chủng viện An Ninh. Học giỏi và thông minh, mấy năm trời dưới mái trường chủng viện Nguyễn Hữu Bài được ban giáo sư để ư, hy vọng sau này sẽ thành tài đạt đức. Đức cha Gaspar v́ thế gởi cậu chủng sinh đầy tương lai ấy sang học đại chủng viện Pénang. Cũng như ở quê nhà, chủng sinh Nguyễn Hữu Bài càng học hỏi nhiều càng tỏ ra xuất sắc hơn người. Gần mười năm ở Pénang đă đào tạo cho cậu Bài một căn bản học vấn và đạo đức vững chắc. Nhưng không được ơn thiên triệu, hết thời hạn đèn sách, cậu trở về nước. Biến chuyển chính trị trong những năm cuối cùng đời vua Tự Đức, giặc giă loạn ly đă làm đảo lộn bao nhiêu dự tính, trong đó có cuộc đời người trai trẻ Nguyễn Hữu Bài vừa chân ướt chân ráo trở về quê hương. Mới 20 tuổi (năm Tự Đức thứ 36) Nguyễn Hữu Bài được triều đ́nh tuyển bổ làm Thừa Phái nha Thương Bạc, cơ quan vừa thành lập đặc trách công việc giao thiệp với Pháp. C̣n bỡ ngỡ trong trường đời, nhưng nhờ bản chất thông minh, lại có khiếu năng quan sát nhận xét thâm trầm, ăn nói nhă nhặn và đứng đắn trong công việc ngoại giao hàng ngày, viên Thừa Phái Nguyễn Hữu Bài đă rút tỉa được ở đây nhiều kinh nghiệm cần thiết sau này. T́nh h́nh đất nước mỗi ngày một rối ren, vua Tự Đức băng hà, vua Hàm Nghi lên ngôi chưa được bao lâu rồi thất thủ kinh đô, nhà vua xuất bôn và chiến tranh loạn lạc tan tác... Mọi công việc hành chánh, ngoại giao đ́nh chỉ, viên Thừa Phái trẻ tuổi thôi việc trở về nhà như một số đông quan chức khác. Ngày 19-9-1885 vua Đồng Khánh lên ngôi, các công sở lần hồi mở cửa hoạt động lại. Nguyễn Hữu Bài trở về với nhiệm sở cũ, lần này lănh chức Kư Lục kiêm Thông Sự (4). Càng đảm đương việc lớn càng tỏ ra đại dụng, người viên chức của nha Thương Bạc năm sau (1886) v́ thế được cử đi thương nghị cùng phái bộ quân sự Pháp về vấn đề phân định biên giới Bắc Kỳ tiếp giáp với Trung Hoa (5). Sau gần 10 năm công vụ tại miền Bắc, trở về Huế chưa được bao lâu th́ đầu năm 1896 Nguyễn Hữu Bài được vinh thăng Hồng Lộ Tự Thiếu Khanh và tháng 2 năm 1897 thăng Hồng Lộ Tự Khanh. Tháng 11 cùng năm ấy thăng Ngự Tiền Thông Sự, Nguyễn Hữu Bài hộ giá vua Thành Thái trong chuyến tuần du miền Nam. Làm Bố Chánh Thanh Hóa chưa được một năm th́ tháng 6 năm 1899, Nguyễn Hữu Bài được thuyên chuyển về Kinh lănh chức Thị Lang bộ Lại, kiêm Tham Tá viện Cơ Mật. Tài ba năng lực càng ngày càng tỏ rơ trong công vụ, tháng 7 năm 1901 ông được gia hàm Tham Tri (inscrit au tableau Tham-Tri) và đến tháng 10 năm ấy lên thực thụ Tham Tri (Vice ministre) bộ H́nh kiêm Tổng Lư (Secrétaire Général) viện Cơ Mật. Tháng 2 năm 1902, Tham Tri bộ H́nh Nguyễn Hữu Bài được cử đi Pháp công cán. Trở về nước mấy tháng sau, ông trở lại chức Tham Tri và Tổng Lư viện Cơ Mật như cũ. Tháng 6 năm 1906 ông Nguyễn Hữu Bài chính thức nhậm chức Thượng Thơ bộ Công sung Cơ Mật Viện đại thần và năm sau kiêm nhiệm “Binh bộ sự vụ”. Nhớ lại hoàn cảnh đất nước lúc bấy giờ. Mới 8 tuổi, vua Duy Tân lên ngôi ngày 28 tháng 7 năm Đinh Mùi (20-9-1907). Một Hội Đồng Phụ Chánh do người Pháp sắp đặt và lựa chọn được thành lập để “trông coi việc nước”. Ngoài vị chủ tịch là Phụ Chánh thân thần An Thành Vương Miên Lịch, các hội viên gồm có Phụ Chánh đại thần kiêm Cơ Mật Viện Trưởng Lại bộ Thượng Thơ Trương Như Cương; Lễ bộ Thượng Thơ, Lê Trinh; Hộ bộ Thượng Thơ, Huỳnh Cổn; Binh bộ Thượng Thơ, Vương Duy Trinh; H́nh bộ Thượng Thơ, Tôn Thất Hân; và Nguyễn Hữu Bài, Công bộ Thượng Thơ. (Một thời gian sau triều đ́nh Huế có thêm bộ Học, Thượng Thơ Cao Xuân Dục). Hội Đồng Phụ Chánh tuy buổi đầu tiên do người Pháp lựa chọn và sắp đặt, nhưng vẫn c̣n đôi chút quyền uy và chính thống. Lần hồi dưới áp lực của người Pháp, Viện Phụ Chánh chỉ c̣n là cơ quan thừa hành quyết định của viên Khâm Sứ, theo thứ tự thời gian kể từ Khâm Sứ Lévecque, Groleau, Sestier, Charles, Mahé, và Charles (nhiệm kỳ hai, 1913-1914) ... Bị lấn áp và tước đoạt gần hết thực chất thực quyền, đ́nh thần một số ngă theo người Pháp “triều đ́nh núp bóng cờ ba sắc” như trường hợp Trương Như Cương. Một số khác qua kinh nghiệm vua Thành Thái trở nên lửng lơ thụ động, cuối cùng buông xuôi theo thời cuộc. Làm sao quên được biến cố ngày 2-9-1907 khi vua Thành Thái bắt buộc phải thoái vị! Cả triều đ́nh im lặng tuân theo quyết định của Toàn Quyền Paul Beau và Khâm Sứ Ferdinand Lévecque. Duy nhất và độc nhất một người, với sĩ khí nho phong hiếm hoi của thời đại c̣n lại, Thị Vệ đại thần Ngô Đ́nh Khả đứng lên phản đối. Kết thúc sau cùng là nhận lănh hậu quả phải xảy đến: cụ Ngô Đ́nh Khả bị người Pháp quy tội đủ điều, kể cả tội “không xứng đáng với chức vụ”. Vị triều thần trọng nghĩa khí, coi thường công danh là Ngô Đ́nh Khả bị giáng cấp xuống hàng Án Sát, cho về hưu trí tại nguyên quán Quảng B́nh mà không được cấp hưu bổng. Hoàn cảnh tâm lư chính trường như vậy, c̣n mấy ai thiết tha đến công việc triều đ́nh, đến vận nước nguy nan để tận tâm tận lực với vị ấu quân hy vọng đổi thay thời cuộc ! Những năm đầu tiên triều đại Duy Tân chưa có ǵ gọi là biến cố. Chỉ về sau, thời Khâm Sứ Mahé (1912-1913) và Charles (1913-1914) mới xảy ra nhiều việc, đáng kể nhất việc t́m vàng bạc châu báu từ chốn hoàng cung lên đến tận lăng tẩm núi rừng xa xôi. Nước loạn mới biết tôi trung. Trong nghịch cảnh của thời thế, tên tuổi Nguyễn Hữu Bài nổi bật từ đây. Trong buổi họp Hội Đồng Thượng Thơ cuối năm 1912, Khâm Sứ Mahé cho biết ư định đào lăng vua Tự Đức lấy vàng bạc châu báu, viện lư do có thêm phương tiện tài chánh cho ngân sách Nam triều. Cả triều đ́nh nín lặng, không ai nói năng ǵ. Duy chỉ có Thượng Thơ bộ Công dơng dạc đứng lên phản đối đề nghị này viện lẽ theo truyền thống phong tục Việt Nam, kính trọng người chết là một nghĩa vụ và bổn phận của người sống. Đào mă tức là xâm phạm đến vong linh người chết sẽ gây náo động nhân tâm, thương tổn đến lễ nghi và thể thống triều đ́nh. Cử chỉ hào hùng, lời lẽ khiêm tốn nhưng vững vàng cương trực của Thượng Thơ Nguyễn Hữu Bài đă làm Khâm Sứ Mahé bực ḿnh. Tuy kết cục vẫn không ngăn cản được hành động tham tàn của đối phương, nhưng tư cách, thái độ ấy đă để lại tiếng thơm muôn đời: “lăng Tự Đức c̣n bia thiên vạn cổ”, lời cụ Phan Bội Châu ghi lại sau này (6). Dân chúng vốn sẳn cảm t́nh với cụ “Thượng Bài”, từ đó càng thêm ngưỡng mộ kính mến. Càng lâu họ càng thấy rơ vị trung thần lương đống ấy, lên đến tột đỉnh danh vọng không phải v́ a dua nịnh bợ tầm thường như một số quan lại đương thời mà chính v́ tài đức, năng lực tinh thần thật sự. Việc “đào mă” xảy ra làm dân chúng miền Trung nhớ lại một sự việc khác trước đây, khi vị đại thần Ngô Đ́nh Khả một ḿnh trước Hội Đồng Cơ Mật đứng lên phản kháng người Pháp, không chịu truất phế vua Thành Thái, từ đó ghép hai sự kiện lịch sử thành câu tục ngạn: Đày vua không Khả Đào mả không Bài tỏ ḷng biết ơn những người đă không sợ cường quyền bạo lực, nhất quyết một ḷng bảo vệ thể thống quốc gia. Đất nước rằng không người phẩm cách Non sông dễ thiếu khách tài hoa. (N.H.B.) Thăng Hiệp Tá Đại Học Sĩ tháng 3 năm 1909, Thượng Thơ Nguyễn Hữu Bài sau đó được tấn phong Phước Môn Tử (Vicomte de Phước Môn). Tám tháng sau ngày vua Khải Định lên ngôi (tháng 9 năm 1916) ông được phong Phước Môn Bá (Comte de Phước Môn). Không đầy một năm sau, tháng 3 năm 1917, tưởng thưởng công lao vị lăo thần đầy công lao với các bậc tiên đế, vua Khải Định sắc phong Phước Môn Bá Nguyễn Hữu Bài tước vị Thái Tử Thiếu Bảo. Tháng 5 năm 1917, Thượng Thơ bộ Lại Trương Như Cương và H́nh bộ Thượng Thơ Huỳnh Cổn đáo hạn tuổi cùng về hưu. Triều đ́nh Huế được tổ chức lại, lần này do H́nh bộ Thượng Thơ Tôn Thất Hân, Cơ Mật Viện Trưởng đứng đầu. Các vị triều thần khác gồm có Nguyễn Hữu Bài, Thượng Thơ bộ Lại kiêm bộ Hộ; Đoàn Đ́nh Duyệt, Thượng Thơ bộ Công kiêm bộ Binh và Hồ Đắc Trung, Thượng Thơ bộ Lễ kiêm bộ Học. Một triều đ́nh thu hẹp với chức quyền hạn hẹp Đông Các điện Đại Học Sĩ Nguyễn Hữu Bài lúc này một ḿnh phụng chức hai bộ, Thượng Thơ bộ Lại kiêm bộ Hộ, một nhân vật trở thành quan trọng trong Hội Đồng Cơ Mật. Năm 1922 (ngày 24 tháng 4 âm lịch) Nguyễn Hữu Bài được cử làm Hộ Giá đại thần sang Pháp, lần này đi theo vua Khải Định có cả Đông Cung Hoàng Thái Tử. Trong chuyến công du này, ông được phó thác một công vụ quan trọng, phụ tá Việt Nam Hoàng Đế điều đ́nh với chính phủ Pháp giao trả Bắc Kỳ lại cho triều đ́nh Huế theo đúng tinh thần Hiệp Ước 1884. Cuộc điều đ́nh với Pháp không thành công, nhưng bù lại ông Nguyễn Hữu Bài đă mang về cho triều đ́nh Huế một thắng lợi ngoại giao: sang tận La Mă điều đ́nh việc thiết lập bang giao với Ṭa Thánh Vatican. Nhân danh triều đ́nh Huế, vị Khâm Mạng đại thần thỉnh cầu Đức Giáo Hoàng thiết lập chức Khâm Sứ Ṭa Thánh tại Việt Nam. Lời thỉnh cầu này phản ảnh tinh thần tự chủ của triều đ́nh mà ông là đại diện, đồng thời bày tỏ nguyện vọng của gần hai triệu giáo dân Việt Nam. Một nguyện vọng phù hợp với chủ trương của Ṭa Thánh muốn bang giao với các nước Đông Dương qua hệ thống Tông Ṭa. Sở dĩ trong mấy trăm năm trước, việc này chưa thực hiện được v́ t́nh trạng bách hại tôn giáo liên tiếp xảy ra và gần đây v́ chính quyền Bảo hộ muốn làm cản trở chậm trể. Công việc chuẩn bị, kể cả việc điều đ́nh khó khăn với người Pháp kéo dài gần 3 năm. Ngày 20-5-1925, Đức Giáo Hoàng Pie XI kư sắc chỉ thành lập văn pḥng Khâm Sứ Ṭa Thánh tại miền Đông Dương và Thái Lan (7).
Một mẫu người yêu nước Trở về nườc, tháng 2 năm 1923 ông được thăng Tể Tướng Thái Phó, Vỏ Hiển điện Đại Học Sĩ, Cơ Mật Viện Trưởng đại thần. Trong sắc dụ tấn phong, có đoạn tuyên dương công trạng như sau tỏ rơ sự kính trọng của triều đ́nh đối với ông đến bực nào: Phiên âm: Thái Tử Thiếu Bảo, Đông Các Đại Học Sĩ quản lănh Lại bộ Thượng Thơ kiêm chưởng Hộ bộ sự vụ, sung Cơ Mật Viện đại thần kiêm quản văn thần Pḥ Mă, Phước Môn Bá Nguyễn Hữu Bài (có 2 chữ tiếp theo bị nḥe v́ con dấu đóng lên không đọc được, xem phóng ảnh kèm theo) nhiêu sung tư cách, tính năng thẩm thận, nhi thả đạt thức thời cơ. Trẫm tằng quy Dụ phả giác tuân tuần, khả vị văn niên tiến đức. Trứ chuẩn gia Thái Tử Thiếu Phó đ́nh kiêm Hộ bộ nhưng lĩnh Lại bộ Thượng Thơ sung Cơ Mật viện Viện Trưởng, đại thần Pḥ Mă khanh kư tận tâm nải chức dĩ bật Trẫm cung kỳ thứ sự hàm hi dĩ ủy Trẫm nhỉ lai chi tri ngộ. Dịch nghĩa: “Phước Môn Bá Nguyễn Hữu Bài, Thái Tử Thiếu Bảo, Đông Các Đại Học Sĩ, quản lănh Lại bộ Thượng Thơ kiêm bộ Hộ, sung Cơ Mật Viện đại thần kiêm quản văn thần Pḥ Mă, tước Phước Môn Bá, chính trị đă đủ tư cách, tính t́nh lại thẩm thận, suốt biết thời cơ. Trẫm từng ban chỉ Dụ dặn ḍ và biết noi theo, đáng là bậc tuổi già mà đức tiến. Nay chuẩn thăng Thái Tử Thiếu Phó thôi kiêm chức Hộ bộ, vẫn giữ chức Lại bộ Thượng Thơ sung Viện Trưởng Cơ Mật, kiêm quản chức văn thần Pḥ Mă. Khanh nên hết ḷng với chức vụ, giúp đỡ Trẫm thế nào cho mọi việc đều nên tốt đẹp để thỏa ḷng tri ngộ của Trẫm gần đây.” Nhiệm vụ khó khăn tế nhị lần nữa đặt trên vai vị đại thần triều Nguyễn. Vừa ôn ḥa nhưng quả quyết và cương trực khi phải đối phó với người Pháp, mỗi lần thấy họ có ư muốn xâm lấn vào nội bộ Nam triều. Vừa khôn khéo để làm sao giữ được ḥa khí trong giới quan lại nhiều người không cùng chí hướng với ḿnh. Bằng đạo đức, bằng tấm ḷng nhiệt thành, ông đă giữ vững được thể thống và giềng mối quốc gia trong những hoàn cảnh vô cùng khó khăn do thời cuộc tạo nên. Năm 1925, nhà cách mạng Phan Bội Châu bị bắt ở Thượng Hải đưa về nước. Trước làn sóng ủng hộ cuồng nhiệt của quần chúng, người Pháp phải ra lệnh ân xá để làm êm dịu t́nh h́nh. Toàn Quyền Varenne vào Huế họp Hội Đồng Cơ Mật với thâm ư muốn mượn tay Nam Triều giam giữ chí sĩ Phan Bội Châu: - Dân chúng trong Nam và ngoài Bắc vận động xin ân xá cho ông Phan Bội Châu, vậy ư kiến Nam Triều thế nào và nếu đem ông Phan về Huế, Nam Triều sẽ đối xử ra sao? Biết rơ mưu sâu của Toàn Quyền Varenne, ông Nguyễn Hữu Bài điềm nhiên trả lời: - Chính phủ Pháp muốn ân xá, Nam Triều chúng tôi rất tán thành ư kiến đó. C̣n ông Phan Bội Châu nguyên trước đây là một vị Cử Nhân, nay về nước sẽ giữ địa vị cũ. Ông Phan Bội Châu sẽ được triều đ́nh chúng tôi đối xử như các vị cử nhân khác ở Trung, Bắc Kỳ. Như một gáo nước lạnh đổ vào người Toàn Quyền Varenne, câu trả lời khiêm tốn nhưng khôn khéo của vị đại thần họ Nguyễn đă làm hỏng mưu định của người Pháp. Toàn Quyền Varenne tuy bực tức nhưng bên trong không khỏi thầm kính phục thái độ cương trực, quả cảm của người đối thoại. Từ tháng 10 năm 1925, sau ngày vua Khải Định băng hà và Đông Cung Thái Tử c̣n du học ở Pháp, một ḿnh ông giữ trọng trách Cơ Mật Viện Trưởng cùng với ông Tôn Thất Hân (về hưu từ năm 1923) được chọn làm Phụ Chánh thân thần. Triều đ́nh Huế lúc này ngoài Phụ Chánh Tôn Thất Hân, các đ́nh thần khác gồm có Hồ Đắc Trung, Thượng Thơ bộ Học kiêm bộ Lễ; Phạm văn Thụ, Thượng Thơ bộ Hộ kiêm bộ Binh; Vơ Liêm, Thượng Thơ bộ Công và Trần Đ́nh Bách, Thượng Thơ bộ H́nh. Một nội các quá khiêm nhường trong một giai đoạn tế nhị chờ đợi nhiều chuyển biến khó khăn. Người Pháp muốn nhân cơ hội này xen lấn nhiều hơn nội bộ Nam Triều, nhưng họ đă gặp một đối thủ khó lung lạc là Tổng Lư Nội Các Nguyễn Hữu Bài. Không đấu tranh chống Pháp bằng vơ lực như một số các lănh tụ cách mạng hay đảng phái chủ trương; nhưng với lư tưởng quốc gia và tinh thần dân tộc cao cả, bằng ngôn hành tâm lực và trí lực, Nguyễn Hữu Bài trực diện đương đầu với người Pháp trong những biến cố lịch sử nguy nan, ảnh hưởng tinh thần c̣n truyền lại đến ngày nay. Gọi đây là phương pháp ôn ḥa, là chủ trương thỏa hiệp hay bằng thuật ngữ chính trị nào đi nữa, điều mọi người đều nh́n nhận là với đường lối ấy, muốn đạt được chủ đích phải có một niềm tin vững vàng nơi chính nghĩa ḿnh đeo đuổi, một tâm hồn cương trực và ḷng quả cảm nhiệt thành cao độ. Trở lại hoàn cảnh đất nước lúc bấy giờ. Phong trào Cần Vương cuối cùng tan ră sau cái chết của Phan Đ́nh Phùng. Cuộc khởi nghĩa của vua Duy Tân không thành. Ách đô hộ Pháp càng ngày càng siết chặt gọng kềm cai trị và kiểm soát. Bắt buộc phải sống chung v́ không c̣n đường lối nào khác hơn. Nhưng sống chung mà “đồng sàng dị mộng”, Việt Nam và nước Pháp mỗi bên một đường hướng, một lập trường riêng biệt. Gọi là thỏa hiệp, cũng được! V́ đây là giải pháp phải tạm thời chấp nhận để khai mở dân trí, cải cách duy tân, chờ đợi vận hội mới nước nhà tự do, tự chủ trong tương lai. Đây cũng là sinh lộ các nhà cách mạng đương thời như Phan Châu Trinh, như Huỳnh Thúc Kháng đang chọn lựa sau nhiều kinh nghiệm đấu tranh và thất bại. Kiện tướng sôi nổi nhất của chủ trương chống Pháp bằng bạo lực là tiền bối Phan Bội Châu, sau này tại Bến Ngự (1926-1940) cũng đành thúc thủ nh́n thời cuộc. Chỉ c̣n “Ḿnh Với Bóng” (8) ngày ngày với chiếc đ̣ bên cây sung trước mặt nhà, chí sĩ Phan Sào Nam trở lại với hồn thơ “Nằm chung không nằm” cảm hứng từ câu hát dân gian: Ăn sung ngồi gốc cây sung Lấy anh th́ lấy, nằm chung không nằm... Tâm sự chát chua ai mua mà bán; rao khắp chợ đời không thấy dạng người mua(9)! T́nh cảnh, tâm sự chát chua cô thiếu nữ phải nhận làm chồng, phải sống chung với một người không hề quen biết, nếu không nói là thù nghịch! Cùng nghịch cảnh trớ trêu như người thiếu nữ trong câu ca dao, tâm sự nhà cách mạng chống Pháp lúc này tại Bến Ngự! Cùng chung tâm sự, nhưng hệ lụy chát chua hơn trong chính trường đang tàn tạ, cụ Thượng Bài ngày ngày qua lại trên ḍng sông Bến Ngự có con đ̣, có gốc cây sung nơi nhà cụ Phan. Khác nhau về hoàn cảnh nhưng cùng chung tâm sự, hai người quá hiểu biết nhau như lời cụ Phan sau này ái điếu cụ Bài “vào triều ra quận ruột đau đ̣i, khôn phơi sạch để ai xem...” Tâm sự “nằm gốc cây sung”, trở thành nội dung bài thơ do cụ sáng tác: Thời thế xui nên giả vợ chồng Lấy anh chưa dễ đă nằm chung. Ừ, chơi với nó toi đồng bạc Thật chẳng cho ai nếm má hồng! Cười gượng lắm khi che nửa mặt Khóc thầm một nỗi khác hai ḷng! Bao giờ duyên cũ thay duyên mới Thỏa thuận cùng nhau tát biển đông (10). Ngoài tâm sự “nằm chung không nằm” của cụ Phan Bội Châu và cụ Nguyễn Hữu Bài, bài thơ trên làm nhớ lại hoàn cảnh triều đ́nh Huế trong khoảng thời gian này. Vua Khải Định vừa mới mất (6-11-1925), Khâm Sứ Pasquier áp lực Hội Đồng Phụ Chánh kư Thỏa Ước 6-11-1925, chuyển giao tất cả quyền lực chính trị, hành chánh và tư pháp qua tay người Pháp. Mang trách nhiệm Phụ Chánh đại thần, Thượng Thơ bộ Lại Nguyễn Hữu Bài không thể nào không phản đối. Mặc dù vậy, dưới áp lực nặng nề của bộ máy đô hộ, cuối cùng triều đ́nh Huế chấp nhận. Đứng đầu Nam Triều, Phụ Chánh thân thần Tôn Thất Hân và Tôn Nhơn Phủ đại thần Tôn Thất Trạm, tiếp đến Tổng Lư Nội Các Nguyễn Hữu Bài và các Thượng Thơ Hồ Đắc Trung, Vơ Liêm, Trần Đ́nh Bách, Phạm văn Thụ. Về phía Pháp, Xử Lư Thường Vụ Toàn Quyền Monguillot. Một vương quyền đă hạn hẹp lại bị tước đoạt thêm quyền lực cuối cùng, từ nay chỉ c̣n thu hẹp trong một Thỏa Ước vỏn vẹn với 3 Điều. Quan trọng nhất Điều I: hành chánh, chính trị, nội an, tư pháp, từ nay nằm trong tay người Pháp. Vẫn chưa thôi, người Pháp c̣n muốn chỉ huy, kiểm soát nhiều hơn. Trong một buổi thương nghị, Khâm Sứ Aristide Le Fol điều trần: “Theo Thỏa Ước 6-11-1925 Khâm Sứ Trung Kỳ chủ tọa Hội Đồng Thượng Thơ, có quyền ra chỉ thị thi hành các việc “. Phản đối ư định trên của A. Le Fol, Viện Trưởng viện Cơ Mật Nguyễn Hữu Bài thản nhiên đáp lại không chút nhượng bộ: “Hiệp ước nói trên chỉ là tạm ước lâm thời áp dụng trong khi vua Bảo Đại c̣n du học, mà không phải là luật lệ, hiến pháp của Nam Triều. Việt Nam là một nước quân chủ, chỉ có Vua mới có quyền ra sắc dụ, ban hành luật lệ mà thôi. Chức vụ Khâm Sứ đại diện nước Pháp, nếu muốn, có thễ “xem chừng” công việc của Nam Triều, nhưng không có quyền ra lệnh cho Hội Đồng Thượng Thơ. Nay viện Cơ Mật đă có Viện Trưởng đại thần là vị chủ tọa Hội Đồng, lẽ đâu lại nhường địa vị ấy cho Khâm Sứ...” Đối đáp thẳng thắn chắc nịch với viên Khâm Sứ Trung Kỳ trong những lần hội thương đă như vậy, qua công văn giấy tờ giao dịch hằng ngày Thượng Thơ Nguyễn Hữu Bài c̣n tỏ rơ hơn nhân cách xứng đáng người đại diện Nam Triều. Đọc lại lời Sớ tháng 3 năm 1932 kháng nghị người Pháp dưới đây về việc đặt thêm chức Hội Lư Viện Trưởng viện Cơ Mật, độc giả sẽ hiểu rơ thêm tinh thần bất khuất và cương trực của Cơ Mật Viện Trưởng Nguyễn Hữu Bài. Phiên âm: Phúc (Tây bản niên tam nguyệt nhị thập cửu nhật, đệ nhất bách tam thập nhất hiệu), tự đẳng ư thần thận vi sá dị bất tri duyên hà nhi quư Ṭa hữu thử ngộ nhận. Thả thần phụng tiên đế giản vi Cơ Mật Viện Trưởng đại thần, phụng hữu minh Dụ thương tính, phụng biệt cấp kim bài, thập niên lai trung ngoại diệc dĩ công nhận. Tự lai quư Ṭa vô thiết Viện Trưởng Hội Lư chi chức. Cận nhật giam hữu kiến trước vu văn thư nhi vô kiến tiên thương dữ thần viện hà từ, thần dĩ vi hữu ngại thích văn bất tiện nhi diệc hữu khuy triều đ́nh thể thống. Trí hữu tái phúc thư (Tây bản niên tam nguyệt tam thập nhật, đệ tam bách tam thập thất hiệu) tường tự thỉnh đ́nh thiết giá Viện Trưởng Hội Lư chi chức vi hợp. Triết cảm cụ tấu tính phụng sao nguyên quư Ṭa thư tịnh thần phúc thư (Pháp văn) hữu sao đính nguyên tiết thứ Dụ chỉ văn thư đồng đệ phụng tiến hầu phụng động giám tái khoan. Chi tiết thần thỉnh lánh phụng diện tấu cẩn phụng tính tự. Nguyễn Hữu Bài, phụng thảo duyệt Dịch nghĩa: Phụng xét thiểm chức giữ chức Cơ Mật Viện Trưởng đă hơn mười năm và quư Ṭa không hề có chức Viện Trưởng Hội Lư bao giờ. Mấy ngày gần đây trong quư văn thư thấy có chức vụ Hội Lư; như thế có phần không tiện lại phát sinh nhiều mối nghị luận. Thỉnh cầu quư Ṭa nên đ́nh thiết chức vụ ấy là hơn. Nay tiếp phúc tư quư Ṭa tŕnh bày mọi lẽ, do công văn số 131 ngày 29-3 dương lịch, thiểm chức lấy làm ngạc nhiên không hiểu v́ lẽ ǵ quư Ṭa có sự ngộ nhận như vậy. Thiểm chức vâng chiếu đức tiên đế chọn làm Cơ Mật Viện Trưởng đại thần, có Dụ chỉ rơ ràng, có bàn bạc đôi bên, có cấp riêng bài vàng, mười năm nay trong ngoài đều công nhận như vậy. Từ trước đến nay quư Ṭa không đặt chức Viện Trưởng Hội Lư bao giờ. Gần đây thấy ghi chức ấy trên văn thư mà không thương lượng trước với Viện tôi một lời nào. Thiểm chức ngại rằng như vậy có hại đến sự kiến văn không tiện, lại có phần làm suy giảm thể thống triều đ́nh. Vậy có phúc thư này, số 337 ngày 30-3, nêu rơ lư do xin đ́nh băi chức Viện Trưởng Hội Lư ấy cho hợp lẽ. Kèm theo, kính sao thơ của quư Ṭa cùng thơ trả lời của viện tôi (bản dịch Pháp văn); đồng thời sao gởi kèm thêm bản tóm tắt Dụ chỉ và các văn thơ liên hệ để quư Ṭa thẩm định. Các chi tiết cần thiết liên hệ sẽ xin tŕnh bày riêng và trực tiếp sau. Nguyễn Hữu Bài, kính viết và đọc lại. Công văn qua lại, trả lời phân minh kịp thời không chậm trễ. Lời phản kháng nhẹ nhàng giản dị, lịch sự tương kính, nhưng lư luận đanh thép vững vàng không sơ hở; đối phương dù cậy quyền cậy thế cũng khó mà trách cứ được. Từ đó cho đến ngày Thượng Thơ Nguyễn Hữu Bài hưu trí, ngoài chức Hội Lư các bộ sẵn có trước nay, không c̣n nghe người Pháp nhắc đến chức chưởng Hội Lư Cơ Mật Viện Trưởng nữa. Cũng Khâm Sứ Thibaudeau, một lần khác đă đụng độ ông “Thượng Bài” và lấy làm khó chịu v́ thái độ y cho là chống đối quá khích. Từ lâu, thấy rơ sự quan trọng vùng Cao-nguyên Trung Kỳ, người Pháp muốn biến vùng đất này thành khu tự trị nhượng địa Pháp, tách khỏi lănh thổ Việt Nam. Với thâm ư ấy, Khâm Sứ Trung Kỳ yêu cầu Nam Triều nhượng hẳn đất đai Cao-nguyên cho người Pháp, lấy cớ rằng biên giới Việt Nam ngày trước chỉ có từ bên này dăy núi Trường Sơn mà thôi. Biết rơ âm mưu ấy, Phụ Chánh Nguyễn Hữu Bài xin khất hẹn ba ngày sau sẽ trả lời. Gặp lại viên Khâm Sứ lần sau, ông khôn khéo trả lời: “Cao-nguyên vốn là đất đai của triều đ́nh, nay người Pháp muốn lấy cũng được. Song có điều khó khăn bất tiện bởi lẽ lâu nay sách báo, tài liệu lịch sử-địa dư đều ghi rằng Cao-nguyên là phần đất Việt Nam, thảy mọi người đều biết. Nay muốn vậy, xin nhà cầm quyền Pháp một thời gian đễ sửa đổi lại sách báo tài liệu nói trên, lâu ngày quen dần, không c̣n ai nói Cao-nguyên là của Việt Nam nữa, lúc đó người Pháp muốn lấy cũng không muộn...”
V́ sao sáng giữa đêm tàn T́nh h́nh chính trị trong những năm 1930-1931 càng ngày càng rối ren bất lợi cho chính quyền thuộc địa. Các phong trào vận động độc lập bộc phát mạnh. Vụ khởi nghĩa Yên Bái tuy đàn áp được nhất thời nhưng âm vang c̣n chưa hết trong các tầng lớp quần chúng. Tiếp đến các vụ bạo động Thanh-Nghệ, Quảng Nam, Quảng Ngăi... rồi th́ phản ứng đ̣i sát nhập Bắc Kỳ với Trung Kỳ dưới quyền cai trị của Nam Triều. Tổng Trưởng Thuộc Địa Pháp là Paul Reynaud vào cuối năm 1931 được phái sang điều tra t́nh h́nh Đông Dương. Tháng 11 năm 1931 tiếp kiến ông P. Reynaud tại Huế, Cơ Mật Viện Trưởng Nguyễn Hữu Bài không ngần ngại tỏ bày tất cả sự thật là dân chúng Việt Nam muốn tự do, tự chủ. Với nguyện vọng đó, Nguyễn đại thần nhắc lại lời yêu cầu chính phủ Pháp giao trả Bắc Kỳ lại cho Nam Triều, đặt chức Kinh Lược ở Hà Nội như trước. Ông cũng nhân dịp này đưa ra nhiều đề nghị cải cách lâu nay bị người Pháp vịn cớ này cớ khác thoái thác hoặc làm chậm trễ. Do ảnh hưởng t́nh h́nh tại chính quốc cùng với áp lực biến chuyển chính trị tại thuộc địa, sau lần gặp gỡ Cơ Mật Viện Trưởng Nguyễn Hữu Bài và Toàn Quyền P. Pasquier, về đến Paris Tổng Trưởng P. Reynaud ra lệnh trả tự do cho một số tù chính trị tại ba miền Nam-Trung-Bắc: “Dân chúng Việt Nam chờ đợi một cuộc cải cách khả dĩ chấm dứt cơn khủng hoảng tinh thần họ đang đau khổ chịu đựng, họ chờ đợi một công cuộc cải cách bảo đảm cho toàn cơi Đông Dương, sự quân b́nh về các phương diện tinh thần, chính trị và kinh tế.” “Les Vietnamiens attendent une réforme susceptible de mettre fin à la crise morale dont ils souffrent actuellement et d’assurer à l’Indochine son équilibre moral, politique et économique.” (Ref: Nam Phong-Supplément en Francais, No 167, Nov-Decembre 1931. P 325-330). Lời tuyên bố trên của Tổng Trưởng Paul Reynaud mục đích xoa dịu phần nào cơn sốt chính trị tại Đông Dương, đồng thời làm nổi bật một nhân vật chính trị Việt Nam, Tể Tướng Nguyễn Hữu Bài từ đây được chính giới Pháp chú trọng theo dơi. Thiện cảm có và bực bội đối nghịch cũng nhiều. Thiện cảm về phía các đảng phái chính trị cấp tiến; khó chịu bực ḿnh đối với các phần tử thực dân luôn luôn muốn ḱm hăm các dân tộc bị trị. Nhà báo Henri Le Grauclaude, từ Pháp sang Việt Nam sau khi đă có dịp nghe ngóng, t́m hiểu nhiều về t́nh h́nh trong nước, đă vào tận trụ sở bộ Lại phỏng vấn ông Nguyễn Hữu Bài. Trong cuộc phỏng vấn ngày 6-9-1932, đáp câu hỏi về vấn đề Lập Hiến, Tể Tướng Nguyễn Hữu Bài lạnh lùng trả lời: -- Với chế độ Lập Hiến, Vua chia quyền với dân. Nhưng ở đây, Vua nước Nam có quyền ǵ mà chia? Nói về nguyện vọng dân chúng sau khi vua Bảo Đại hồi loan, ông nhấn mạnh thêm: -- Dân nước tôi cũng như các nước khác trên hoàn cầu lúc nào cũng mong muốn được tự chủ và được quyền bảo vệ quyền công dân của họ. Vua nước Nam cũng như các vị Quốc Trưởng khác phải lo cho quyền lợi ấy được bảo đảm chừng nào hay chừng ấy. Mà phải làm như vậy mới thỏa măn được nguyện vọng dân chúng! Cũng nhân dịp này ông muốn tỏ bày cho người Pháp biết triển vọng tương lai của dân tộc Việt Nam: “... Việt Nam là một dân tộc rất b́nh dị và yêu chuộng ḥa b́nh, muốn yên ổn làm ăn. Người nông dân đến mùa gặt lúa có gạo cơm đầy đủ nuôi con. Người dân nước tôi đông con lắm. Và v́ đông con, th́ nước nhiều dân và sau này sẽ trở thành một dân tộc lớn và hùng mạnh hơn. Cái tin tưởng và hy vọng ấy đă thâm nhiễm vào trí năo các tầng lớp dân chúng trong nước và làm họ thêm yêu chuộng quá khứ và phong tục nước nhà để hướng về tương lai đẹp đẽ hơn”. Về vấn đề nội trị, Nguyễn Hữu Bài một lần nữa xác nhận lập trường: “... Về nội trị, người nước chúng tôi đang ao ước quyền nội trị, tự đảm đương thu xếp công việc bên trong. Có người cho rằng người dân chúng tôi không có ḷng ái quốc; đó là một sự lầm lẫn lớn. Có lẽ người nước chúng tôi không yêu nước theo kiểu cách người Âu Châu, nhưng ḷng trung quân ái quốc của họ ai cũng có, ai cũng một ḷng một chí được thấy quyền tự chủ của nước nhà...” Khi Henri Le Grauclaude hỏi về dư luận báo chí gần đây về việc thi hành Ḥa Ước 1884 và sự quan tâm của dân chúng đến vấn đề, Tể Tướng Nguyễn Hữu Bài đáp: “Tôi tưởng báo chí trong t́nh thế hiện tại dù sao vẫn chưa bày tỏ được hoàn toàn tiếng nói của dân chúng. Hiện giờ khắp nơi đều muốn Bắc Kỳ trở về với Trung Kỳ, trong nông thôn đều muốn như vậy và tất mọi xóm làng đều hiệp chung một ư ấy. Đi xa hơn, họ c̣n mong mỏi nhiều việc khác tốt đẹp hơn mà chúng tôi không thể không biết tới.” Nhắc lại vấn đề an ninh ở hai tỉnh Thanh-Nghệ, Tể Tướng Bài nói: “Không cần phải đổ máu nhiều cũng có thể an ninh được! Rất may là người Pháp đă thay đổi chính sách, một chính sách sai lầm mà chúng tôi đă nhiều lần bày tỏ ư kiến. Cũng rất may là ông Robin Xử Lư Thường Vụ Toàn Quyền đồng ư với chúng tôi. Ông Robin là một người can đảm khi biết con đường ḿnh đi sai th́ bỏ ngay mà chấp nhận ư kiến người khác...” Cuối cùng kết thúc cuộc nói chuyện, Tể Tướng Nguyễn Hữu Bài kín đáo nhắc nhở: “Chúng tôi vẫn tin rằng nước Pháp sẽ chú ư nhiều hon đến nguyện vọng dân chúng nước tôi và không quên lời hứa hẹn nhiều lần trước đây.” Sau lần tiếp kiến này, Henri Le Grauclaude viết về Thủ Tướng Nguyễn Hữu Bài như sau: “...Trong khi vua Bảo Đại chưa về chấp chánh, bao nhiêu quyền hành bên Nam Triều thật ra ở trong tay Thượng Thơ bộ Lại kiêm Cơ Mật Viện Trưởng Nguyễn Hữu Bài. Vị đại quan này đường đường là một vị danh thần lương tướng, một người đại thông minh trí tuệ và tánh khí can trường trung trực. Những người về phe đảng khác, những người chống đối ông bên Pháp cũng đều công nhận như vậy. Một đôi câu ông nói ra, tuy vắn tắt, nhưng hàm súc nhiều ư nghĩ, đủ tỏ ra con người ông thật là từ giăn ư hùng. Dư luận bên ngoài thường cho rằng ông Khâm Sứ nào ông không thích, năng xen vào công việc ông làm th́ phải lo dự bị sẳn rương ḥm khăn gói mà tính chuyện về nước cho sớm” (11). Những lời đồn đăi ấy đúng hay không ở một nước thuộc miền nhiệt đới, nơi con người trí năo nóng nảy hay mơ tưởng những sự hăo huyền. Nhưng có một điều đích xác là ông Thủ Tướng người đạo Thiên Chúa, bên Công-giáo kính yêu đă đành, mà bên lương cũng một ḷng ái mộ. Nh́n h́nh vóc gầy ốm của ông, tôi nhớ câu “v́ lưỡi gươm quá bén nhọn nên vỏ gươm phải ṃn mỏi”. Vơ Hiển điện Đại Học Sĩ Nguyễn Hữu Bài là cái quốc gia thạch trụ, ai hiểu rơ trí năo tinh anh của ông, ai thấy cái vóc dáng mảnh khảnh của ông th́ thấy câu nói trên ư nghĩa chừng nào. Song thân h́nh ốm yếu mà trí năo minh mẫn lạ thường! Xem đôi mắt sáng và lối mỉm cười của ông th́ đủ biết. Cái mỉm cười có hơi ngạo v́ tự tin, tự trọng ấy là cái cười của con người đầy trí tuệ thông minh, biết trước người đối thoại ḿnh sẽ đưa câu chuyện đi đường hướng nào và sẽ hỏi ḿnh những câu hỏi nào. Tôi nghe người ta đồn rằng sau khi vua Bảo Đại hồi loan Thủ Tướng Bài sẽ xin từ chức. Chắc đó cũng là một h́nh thức lịch sự v́ tôn trọng vị vua mới mà làm như vậy; sự thế tất đă vậy. V́ hẳn ra nhà vua sẽ lưu ông với chức vụ cũ, v́ sau này chắc sẽ cần đến ư kiến ông nhiều hơn...” Cũng nhà báo Henri Le Grauclaude này trong một dịp khác đă viết về Nguyễn Hữu Bài nhân dịp tháp tùng vua Bảo Đại trong cuộc tuần du ở Nghệ An vào tháng 11 năm 1932: Về các vị quan Nam Triều, trong dân gian tôi nghe người ta xét đoán và b́nh phẩm như sau: “Ở Trung Kỳ chỉ có hai vị quan xứng đáng nhất: Thủ Tướng Nguyễn Hũu Bài và ông Tuần Vũ B́nh Thuận Ngô Đ́nh Diệm.” Câu xét đoán này làm những người nhát gan phải rùng ḿnh. Riêng Quận Công Nguyễn Hữu Bài là vị lăo thần danh tiếng bậc nhất rất dơng mănh can trường, cũng đủ là một gương quư cho nhà vua. Trong khi Ngài c̣n đang du học, Thủ Tướng đứng đầu triều nước Nam, niên kỷ bảy mươi mà thường đi công cán năm nọ qua tháng kia, ai ai cũng biết, cũng phục. Ông lấy thuốc mệt mà trị bệnh mệt mỏi cũng như các lương y lấy độc mà giải độc vậy. Khi nước nhà gặp phải rắc rối nhiễu loạn hoặc khi phải thiên tai thủy ách, dân t́nh cật cứ, dân trí hoang mang, thấy bóng ông cũng như vủ-ủy, bớt lo, bớt sợ mà bền ḷng vững chí nhiều hơn. Non một năm trời, ông trèo non lặn suối, ngót 110 ngày. Bởi thế trong nhân dân cho đến các phe đảng khác thấy công phu lao nhọc hy sinh v́ nước, thấy ḷng đại độ khoan hồng, cái cách xử trí thanh bạch, thảy đều ca tụng yêu v́. Các nhà văn học ở đất Nghệ An này, mặc dù với truyền thống chống đối, bản tính thích bạo động hung hăn cũng rất hiểu rơ cái mănh lực thiêng liêng của cách xử trí và đối đăi của ông mà đem ḷng tin tưởng mến yêu. Phải nh́n nét mặt các bậc kỳ lăo thân hào xem như ở trên bức tranh cổ hiện xuống, khi nghe Thủ Tướng Nguyễn Hữu Bài hiểu dụ và họ chú ư làm sao, rồi đoán khi ấy trong trí óc họ thay đổi tư tưởng như thế nào, mới thấy rơ ḷng kỳ vọng và sự tôn kính họ đặt nơi ông Nguyễn Hữu Bài là chừng nào. Nghệ An là nơi dân chúng hay chống đối, b́nh phẩm, nơi Hán học thịnh hành; chữ Nho là thứ chữ rất rộng nghĩa, khó giải thích cho hết, th́ không biết các bô lăo Nghệ An đă đàm luận thế nào về cuộc tuần du và Thủ Tướng Nguyễn Hữu Bài” (12). Là một chính trị gia có nhăn quan sâu sắc nh́n xa thấy rộng, bị ràng buộc trong khuôn khổ định chế đương thời, Viện Trưởng viện Cơ Mật Nguyễn Hữu Bài đă vạch được con đường phục hưng đất nước trong tương lai. Mềm dẻo khi cần mềm dẻo; cứng rắn khi phải cứng rắn. Với người Pháp ông không để họ chuyên quyền lấn áp, trái lại đă can đảm đương đầu trong những trường hợp mà quyền lợi và thể thống quốc gia bị xâm phạm. Đối với các đảng phái quốc gia, t́nh đồng bào, nghĩa đồng chủng, Tể Tướng Nguyễn Hữu Bài nhiều lần bày tỏ mối đồng tâm thiện cảm. Không che đậy giấu giếm, bằng cách này hay cách khác ông chân thành hợp ư hợp t́nh chia xẻ nguyện vọng và lo âu. Câu chuyện đối đáp giữa ông và Toàn Quyền Varenne về trường hợp nhà cách mạng Phan Bội Châu cũng như lời tuyên bố của ông khi tiếp kiến Tổng Trưởng Thuộc Địa P. Reynaud là thêm những sự kiện nói lên tấm ḷng cương trực v́ dân v́ nước của ông. Sau này khi nhà chí sĩ họ Phan về Huế, Tể Tướng Nguyễn Hữu Bài vẫn kín đáo liên lạc bàn việc quốc gia cũng như liên lạc, tiếp xúc với các nhà cách mạng khác như cụ Huỳnh Thúc Kháng là một. Đối với đảng Cộng Sản hay các tổ chức Cộng Sản ngụy trang quốc gia, lập trường ông cũng rất rơ rệt. Tự bản chất gia đ́nh và giáo dục, gắn bó với truyền thống đạo đức văn hóa ngàn xưa, trước sau Nguyễn Hữu Bài chứng tỏ lập trường chính trị chống Cộng Sản, một đại họa trong tương lai nếu không may xứ sở rơi vào bàn tay sắt máu Cộng Sản. Ngay từ hồi đó, khi Cộng Sản mới bắt đầu ló dạng, ông đă tiên đoán hiểm họa Cộng Sản sau này đối với đất nước, nên đă thẳng thắn tŕnh bày rơ ràng sự nguy hại của chủ nghĩa này phản lại quyền lợi quốc gia, cần phải trừ đi cho sớm để bảo tồn nhân đạo. Trong một tờ sớ tŕnh lên nhà vua, ông đề nghị muốn dân chúng đừng nghe theo tuyên truyền Cộng Sản, Nhà Nước phải chủ trương cải tiến dân sinh, bài trừ tham nhũng... Đường lối chống Cộng của ông mấy mươi năm sau, kể đến ngày nay vẫn c̣n đắc dụng, đủ rơ sự nhận thức của ông sáng suốt như thế nào. Đặt hy vọng phục hưng đất nước và canh tân xứ sở vào lớp thanh niên tân học, Tể Tướng Nguyễn Hữu Bài chú trọng đến việc nâng cao dân trí, con đường độc nhất đưa nước nhà khỏi cảnh tối tăm nhục nhă. Đề nghị lập thêm một trường đại học ở Huế của ông vào thời đó phải đợi mấy mươi năm sau nước nhà độc lập hoàn toàn mới thực hành được, đă nói nhiều về chủ trương cứu quốc của ông. Không làm được việc này, ông làm việc khác. Cùng với chủ trương đào tạo nhân tài cần thiết cho đất nước ngày mai, ông sáng lập Hội Như Tây Du Học Bảo Trợ. Với một số nhỏ hội viên, trong chưa đầy mười năm, ông đă quyên góp được số tiền 154.000 $ giúp 25 sinh viên có điều kiện sang Pháp du học thành tài. Một con số rất ít ỏi đối với ngày nay, nhưng vào thời ấy với bao nhiêu khó khăn cản trở, làm được như vậy quả là một sự thành công đáng kể (13).
Nợ tang bồng trang trắng vỗ tay reo Tháng 9 năm 1932, tàu Dumont d’Urville cập bến Đà Nẵng, vua Bảo Đại hồi loan. Huế, kinh đô cổ kính gắn bó lâu đời kỷ niệm với cổ phong cổ lệ. Vị tân quân tân học vừa hồi loan đang chuẩn bị tân trào. Hôm ấy ngày đầu tiên, sau khi hoàn tất các lễ nghi tại Thái Miếu và bái yết đức Khôn Nghi Xương Đức Thái Hoàng Thái Hậu (vợ vua Đồng Khánh) và đức Từ Cung Thái Hậu (mẹ vua Bảo Đại), vị tân vương đang tập sự cầm quyền cho mời vị lăo thần Nguyễn Hữu Bài đến gặp tại điện Kiến Trung. Một tân, một cổ, hai nhân vật chính yếu trong giai đoạn lịch sử chuyển tiếp. Người đời nay muốn biết rơ ràng trung thực nội dung lần nói chuyện này, tưởng không ǵ hơn là được nghe một trong hai vị này kể lại. Dưới đây lời vua Bảo Đại hồi kư sau hơn nửa thế kỷ kể từ ngày hôm ấy (14): “Về đến điện Kiến Trung, lập tức tôi cho mời Thượng Thơ Nguyễn Hữu Bài: - Quan Thượng, Trẫm tin tưởng ở kinh nghiệm lâu năm của Ngài, để hỏi cho biết nhiệm vụ của Trẫm ra sao, và xin quan Thượng cho Trẫm biết t́nh thế nước nhà, đồng thời thử vạch cho Trẫm một chuơng tŕnh làm việc. - Kính tâu Hoàng Thượng, sự tin cẩn của Hoàng Thượng là một vinh dự lớn lao đối với lăo phu. Nhiệm vụ của Hoàng Thượng ngày nay không c̣n giống như xưa nữa. Chính phủ Pháp trong thực tại đă nắm hết công việc của quốc gia trong tay. C̣n về t́nh h́nh trong nước, th́ ngoài sự xáo trộn ít nhiều ở Bắc Kỳ đang bị dẹp tắt, được coi như yên tĩnh và thịnh vượng. - Nhưng c̣n quyền hạn của Trẫm, công việc của Trẫm? Các quan Thượng làm việc ra sao? - Kính tâu Hoàng Thượng, trước kia th́ mỗi bộ tâu tŕnh lên Hoàng Đế và đệ lên dự án để xin quyết định. Nhưng sau khi đức tiên đế băng hà th́ đă có một Thỏa Ước với nước Pháp, theo đó Hội Đồng Thượng Thơ sẽ họp dưới sự chủ tọa của viên Khâm Sứ, ḿnh phải báo cáo và xin quyết định. Ṭa Khâm ra chỉ thị, nhất là về ngân sách. Chính phủ Pháp thu thuế và trao lại cho Nam Triều đủ để trả lương cho nhân viên để có thể tồn tại. - Chưa ai cho Trẫm biết về cái Thỏa Ước ấy, nếu trước đây Trẫm biết được, th́ chắc hẳn Trẫm đă không chấp thuận. - Kính tâu Hoàng Thượng, thỏa ước này là do Hội Đồng Phụ Chánh kư. Thực tế, nó trao hết quyền hạn cho viên Khâm Sứ từ chính trị đến tư pháp. Ở Bắc Kỳ hiện nay, viên Thống Sứ Hà Nội đang nắm quyền Phó Vương rồi. - Vậy th́ Trẫm c̣n ǵ? - Hoàng Thượng c̣n giữ được quyền về nghi lễ, quyền ân xá tội nhân, quyền phong sắc cho các thần linh, quyền cấp phát tưởng lộc, phẩm hàm cho người sống hay người chết... Tôi bàng hoàng trước lời tâu của vị lăo thần này. Tôi cũng ghi nhận rằng ông ta không xen kẽ một sự phê b́nh nào, nhưng chỉ bằng sự tấu tŕnh mộc mạc ấy ông ta muốn để cho tôi tự hiểu.”
Và cũng lời vị tân quân nhận xét về Thượng Thơ bộ Lại Nguyễn Hữu Bài: “Cụ Nguyễn Hữu Bài trước kia là một chủng sinh nên có đời sống gương mẫu, đạo đức. Cụ có ảnh hưởng rất lớn trong cả hai triều đại cũ. Luôn trong hai mươi lăm năm, cụ là Viện Trưởng viện Cơ Mật. Tuổi vừa bảy mươi, người nhỏ nhắn, cụ nói và viết thông thạo tiếng Pháp và tiếng Latin. Trong suốt thời gian phụ chính, cụ đóng vai tṛ quyết định. Được đức Đoan Huy Hoàng Thái Hậu gợi ư, chính cụ đă cùng Đức Bà sửa soạn đón tôi về. Cả hai vị đều mong muốn tôi có nhiều người phụ tá tân học trẻ tuổi để gánh vác việc nước.” Và một chương khác, lời tác giả: “...Rất trung thành với đức Đoan Huy Hoàng Thái Hậu, cụ Nguyễn Hữu Bài được Đức Bà tín nhiệm. Mỗi khi có Toàn Quyền hay Khâm Sứ nào qua Huế đến viếng thăm bà, người không bao giờ quên đề cập đến các vấn đề Thượng Thơ Nguyễn Hữu Bài trước đó đă căn dặn đến độ thuộc ḷng” (15). Tín nhiệm vị lăo thần một ḷng v́ dân v́ nước, trong việc cải tổ chính phủ Nam Triều tháng 3 năm 1933 sau đó, theo lời đề nghị của Cơ Mật Viện Trưởng Nguyễn Hữu Bài, vua Bảo Đại đă chọn ông Ngô Đ́nh Diệm làm Thượng Thơ bộ Lại. “... Tôi cho mời một viên quan trẻ tuổi nhất là Ngô Đ́nh Diệm, Tuần Vũ Phan Thiết để đảm trách bộ Lại. Năm ấy 31 tuổi, ông Diệm nổi tiếng là thông minh, liêm khiết, được Nguyển Hữu Bài tiến cử trước khi về hưu” (16). Vừa lên ngôi, vua Bảo Đại xuống Chỉ cho phép Cơ Mật Viện Trưởng từ nay mỗi lần vào cung được phép đứng, không phải ở ngoài sân chầu mà ở cạnh ngai rồng, một vinh dự độc nhất dành riêng cho vị lảo thần Nguyễn Hữu Bài. Nhưng mặc dù được vua quư mến, cảm thấy ḿnh lớn tuổi, ông dâng sớ xin về hưu: “... Người xưa lấy sự tham luyến lợi lộc làm thẹn và sách có chữ “tri túc bất nhục”. Phần tôi tài sơ chất hèn, gặp thế kỷ 20 này thiên hạ cạnh tranh văn minh, riêng tôi tấm thân v́ nước trong 40 năm giữ chức trách quan trọng, đức tiên đế lịch lăm cuộc đời toan lo việc lớn chuẩn cho tôi làm Cơ Mật Viện Trưởng đại thần, tôi ngày đêm lo sợ, e phụ ḷng tiên đế đă phó thác chăng? ... Tôi tuổi đến 70, quá lệ hưu trí, giữ lâu chức trọng quyền cao cũng e người ta nhạo báng; vả lại sức tôi yếu hèn mà công việc to lớn sợ không đương nổi chăng? ...” Vua Bảo Đại không chấp nhận, ngày 18 tháng 10 năm 1932 ra chỉ Dụ: “... Hiền khanh là bậc lăo thành danh vọng to lớn, đương quyền nước nhà mà được hoàn toàn chức trách, quốc dân cũng tín ngưỡng công nhận. Trẫm mới thân chính lần đầu, phải sắp đặt nhiều việc, cần có hiền khanh tán trợ, hiền khanh nên nhung lưu chức chướng...” Ngày 1-11-1932, ông được tấn phong Phước Môn Quận Công (Duc de Phước Môn) và ngày 28 tháng 12 cùng năm ấy, thêm một Sắc chỉ khác tăng lương bổng lên một ngàn đồng và hơn 100 đồng tăng khoản phụ cấp chức vụ. Ông dâng sớ không nhận khoản lương mới này, xin giữ nguyên lương cũ viện lẽ chức trọng quyền cao lâu nay chưa giúp ích ǵ được cho dân cho nước, lẽ đâu c̣n bắt dân chúng đóng góp thêm v́ lương bổng của ḿnh. Hơn nữa là vị quan đầu triều, trước hết ông phải nêu gương trong khi làm việc dân việc nước. Nhưng tuổi già ngày một chồng chất, gần nửa thế kỷ phục vụ liên tiếp bảy triều vua, theo lời thỉnh cầu của ông, ngày 2-5-1933 vua Bảo Đại xuống Chỉ cho ông được về hưu trí (17). Một đạo Dụ khác cùng ngày, Dụ số 30 ngày mồng 8 tháng tư năm Bảo Đại thứ 8 -ngày 2-5-1933- tôn phong Nguyễn Hữu Bài Cố Vấn Nguyên Lăo (Vénérable Conseiller de l’Empire): “Quan Vơ Hiển Quận Công Nguyễn Hữu Bài, nguyên Cơ Mật Viện Trưởng, được phép về hưu theo Dụ số 29, là một vị công thần của nhà nước ta. Ta đă từng nhiều lần tỏ ḷng cám ơn những công nghiệp của quan Vơ Hiển Nguyễn Hữu Bài cùng quan Cần Chánh Tôn Thất Hân đă giúp cho quốc gia cùng bản triều. Ngày mồng 4 tháng 10 năm Bảo Đại thứ 7 (1er Novembre 1932) đă có Dụ thăng thưởng quan Tôn Thất Hân lên Cần Chánh và quan Nguyễn Hữu Bài tước Quận Công. Nay lại muốn tỏ ḷng kính mến hai bậc lăo thần đó, nên có Dụ này tặng cả hai vị chức “Cố Vấn Nguyên Lăo”. Hai vị đă về hưu, ta muốn thời thường được vào chầu ta, mà đem cái tài lịch duyệt, cái trí khôn ngoan để giúp ta trong lúc thanh niên sơ chánh. Những khi có lễ nghi ǵ trong Triều hay trong Nội, mà hai vị được triệu mời, thời được đứng ngồi trên hết thảy các quan đại thần khác trong Triều mặc dù chức vị thế nào cũng phải đứng dưới cả.” Khâm Thử Đạo Dụ số 30 ngày 2-5-1933 nói trên nguyên văn bằng tiếng Pháp do Khâm Sứ Trung Kỳ tuyên đọc xong, Thương Tá viện Cơ Mật Trần Thanh Đạt đọc bản dịch nghĩa Việt văn (18). Sau tiếp phần diễn văn của Toàn Quyền Pasquier là lời kết thúc cám ơn của Cơ Mật Viện Trưởng Nguyễn Hữu Bài: “...Về phần riêng tôi, đă già đời pḥ Vua giúp nước, nay được về nghĩ hưu thật lấy làm vui mừng. Tôi cầu chúc Hội Đồng Thượng Thơ mới làm tṛn nghĩa vụ để khỏi phụ ơn Vua tri ngộ. Phần chúng tôi là người cũ, bấy lâu chỉ chăm về việc nội trị, chưa từng nghĩ đến việc cải cách. Đó là phần việc các ngài sau này. Chúng tôi bấy lâu cũng đă có thương thuyết yêu cầu với Bảo hộ một vài điều, mong rằng những điều đó quư vị Thượng Thơ sau này sẽ cố gắng thỉnh cầu cho được.”
Giă từ triều đ́nh Huế, ông trở về Phước Môn. Nhưng đến đây cũng chưa hẳn là lúc an hưởng tuổi già. Vốn có tài kinh tế, muốn giúp dân chúng khai khẩn đất hoang, mở mang cải tiến nông nghiệp, tại quê nhà ông đem tất cả th́ giờ, tâm lực c̣n lại vào công tác hữu ích nói trên. Số là 24 năm trước, năm 1909, nhận thấy hai làng Như Lệ và Tích Tường thuộc phủ Hải Lăng tỉnh Quảng Trị đất đai bỏ hoang trong khi dân chúng không công ăn việc làm, Hiệp Tá Nguyễn Hữu Bài hướng dẫn dân chúng làm đơn xin khai khẩn. Nhờ đó hai năm sau (năm 1911) làng Phước Môn diện tích gần 1.000 mẫu tây được thành lập. Là nhà chính trị có tinh thần thực dụng thường lo nghĩ đến việc cải tiến dân sinh, cùng nhau cộng đồng đồng tiến, năm 1919 khai khẩn đất hoang và lập làng lập xă ở phủ Hải Lăng xong, ông hướng dẫn dân chúng khai khẩn thêm ruộng đất các làng Phước Sơn, Phước Nguyên thuộc phủ Vĩnh Linh, làng Phước Sa ở huyện Do Linh và Phước Tuyền ở huyện Cam Lộ. Công nghiệp khai canh lập ấp từ lúc c̣n tại chức, ngày nay về hưu trí ông lại tiếp tục khuyến khích dân chúng mở mang, phát triển thêm. Vùng đất gọi là Ngũ Phước với Phước Môn, Phước Sa, Phước Sơn, Phước Nguyên và Phước Tuyền nói trên, dân chúng địa phương nhiều thế hệ qua c̣n nhắc lại, là kỷ niệm đẹp của cụ Thượng Bài đối với đồng hương Quảng Trị. Không phải chỉ trong những ngày ruộng nương được mùa no ấm, mà cả trong thời buổi kinh tế khó khăn, mất mùa đói kém như nạn đói năm 1916. Cụ Thượng Mại, lúc bấy giờ Tuần Vũ Quảng Trị, sau này trong Lô Giang Tiểu Sử c̣n nhắc nhở: “Lại may có ông Phước Môn, Hiệp Tá bộ Công, xuất của riêng cho người vào Nam, mua gạo đem về cứu đói, bán rẻ cho dân được nhờ” (19). Đi sâu hơn vào vấn đề nhân bản-dân sinh, năm 1924, tiên phong tại quê nhà, Nguyễn Hữu Bài thành lập nhà Dục Anh mục đích nuôi nấng dạy dỗ con em mồ côi bất hạnh. Với tấm ḷng nhân hậu và với phương tiện riêng, ông kêu gọi những tâm hồn đạo đức cùng nhau chung sức chung ḷng giải quyết một vấn đề xă hội gai góc, nỗi âu lo ngày đêm những người có thiện chí v́ nhân quần, v́ xă hội sẵn sàng dấn thân: Con thiên hạ một bầy c̣n đó Của thế gian hàng vạn sá chi. (Câu đối trước cổng nhà Dục Anh) Vui vầy bên đám dân chúng lam lũ cần cù, ngày ngày ông chống gậy đi thăm nơi này nơi nọ, hỏi han công việc đồng áng của nông dân trong vùng. Bạn bè cùng cảnh trí thiên nhiên, tâm hồn siêu thoát thanh cao, sống cuộc đời giản dị không bận bịu, không vương vấn lợi danh, danh lợi. T́nh cờ gặp ông bên cánh đồng hay dưới gốc cây đang phe phẩy chiếc quạt giấy, không ai ngờ rằng đó là vị quan đầu triều danh vọng tột đỉnh ngày nay đang an hưởng tuổi già bên cạnh đồng bào, đồng hương lâu nay ông vẫn một ḷng mến yêu và đem hết đời ḿnh để phụng sự. H́nh ảnh cụ già nông dân quen thuộc với dân chúng Quảng Trị ấy, tiếc thay chỉ c̣n lại một thời gian quá ngắn ngủi. Ngày 10-7-1935, nhân dịp linh mục Hồ Ngọc Cẩn được tấn phong Giám Mục, Quận Công Nguyễn Hữu Bài đặt tiệc mừng tại tư dinh. Ngày hôm sau cụ nhuốm cảm nặng phải đưa vào bệnh viện Huế. Bệnh mỗi ngày một nặng, hai giờ 30 sáng ngày 28-7-1935, Phêrô-Giuse Nguyễn Hữu Bài từ trần tại tư đệ ở Phủ Cam, hưởng thọ 73 tuổi. Lễ phát tang cử hành tại Huế ngày 30-7-1935 và liền hôm sau linh cữu được đưa ra Quảng Trị chôn cất ở quê nhà, trên một ngọn đồi thông reo bốn mùa vi vu gió lộng: “Trông lên ngó xuống một g̣ cao, Một nấm xanh um khí thế hào” (J.M. Nguyễn Văn Thích)
Thành gia thất với bà Nguyễn Thị Diệm (quê quán Sơn Tây), Phước Môn Quận Công Nguyễn Hữu Bài có 3 trai, 3 gái. Trưởng nam, Nguyễn Hữu Giải, tốt nghiệp Tiến Sĩ Luật khoa tại Pháp, không may mất sớm. Ngoài hai ái nữ đă lập gia đ́nh, cô gái út là nữ tu sĩ Ḍng Kín, Soeur Aimée de Marie (20). Mến tiếc một vị đại thần tài đức quá cố, Vua Bảo Đại truy tặng Phước Môn Quận Công phẩm hàm lớn nhất triều đ́nh: Cần Chánh điện Đại Học Sĩ (Première Colonne de l’Empire). Tin Quận Công Nguyễn Hữu Bài tạ thế được lan truyền, khắp nơi tỏ lời phân ưu buồn tiếc. Bạn bè thân hữu, cả đến dân chúng bên ngoài, người người xúc động bùi ngùi khi hay tin “Cụ Bài” mất. Họ mến tiếc một vị tài đức mà cả cuộc đời và sự nghiệp là tấm gương hy sinh đến tận cùng tận lực v́ công ích công lợi. Đời công, đời tư trọn vẹn cả hai. Đời công sáng chói như vậy; đời tư c̣n đẹp đẽ sáng lạn hơn. Với bản thân, ông có một lối sống giản dị, khắc kỷ đáng kính. Lối sống giản dị và thái độ khắc kỷ ấy đă định hướng mọi hành động, cử chỉ trong suốt cuộc đời khiến ông luôn luôn giữ vững được cốt cách người quân tử. Danh lợi không mê, của cải tiền bạc không quư, c̣n ai chê trách ông được điều ǵ! Tăng lương không nhận, dành dụm được bao nhiêu tiền, ông dùng cả vào công việc khai khẩn đất hoang, đem ruộng đất về cho dân nghèo. Ngôi nhà riêng của ông tầm thường như bao nhiêu ngôi nhà tầm thường khác ở Huế, gọi “dinh Cụ Bài”, là một bằng chứng cho đức liêm khiết trong sạch hiếm có. Lấy đạo đức cải hóa các bạn đồng liêu, chính ông đă nêu gương đạo đức trước thảy mọi người, khiến mọi người khi nhắc đến ông chỉ c̣n biết cúi đầu kính phục.
* * *
Nhà thơ Nguyễn Hữu Bài: tâm hồn của thời đại Là vị đại thần được quốc dân kính mến v́ ḷng trung trinh báo quốc cùng tiết tháo trượng phu, là nhà chính trị-hành chánh năng lực tài đức hơn người, Phước Môn Quận Công c̣n là một nhà thơ tâm hồn phóng khoáng, thi tứ dồi dào. Thiết tha với đất nước quê hương, tiên sinh dấn thân vào đời hy vọng đem tài sức ḿnh gánh vác việc nước, việc dân. Vào chốn hoạn trường không phải v́ danh v́ lợi mà v́ đó là con đường dấn thân của t́nh thế. Tự do, tự chủ muốn tranh đấu không thể đứng riêng ngoài lề đấu tranh. Cuộc chiến đấu của tiên sinh không phải là cuộc chiến đấu bằng súng bằng đạn, mà một cuộc chiến đấu bằng tâm năo trí óc, bằng ngoại giao, một cuộc đấu trí dằng dai với người Pháp từ khi c̣n là viên Thừa Phái nha Thương Bạc dưới triều Tự Đức cho đến ngày được phong Nguyên Lăo Cố Vấn. Tất cả hoài băo tâm sự ấy, nhà thơ nôm Nguyễn Hữu Bài kư thác trong những sáng tác đượm tinh thần ái quốc: Buông lao nên cũng phải theo lao, Lao lư công tŕnh đă biết bao? Những ước trồng dân cho nước mạnh Há rằng t́m của tới non cao? (Đường lên Sở Cùa)
Đất nước rằng không người phẩm cách Non sông dễ thiếu khách tài hoa? (Khuyên người đời) Trong cảnh đất nước c̣n lệ thuộc ngoại bang, lo lắng t́m lối thoát cho xứ sở mà chưa thành, nhà thơ Phước Môn đă có những đêm trằn trọc không ngủ: Thao thức đêm nằm chẳng ngủ cho, Cũng ra như bệnh, cũng như lo. Trên đầu nặng trĩu đà ngây ngất, Trong dạ lao tư lại rối ṿ. Bao quản tóc sầu đem nhúng tuyết, Chỉn e ḷng khổ hóa thành tro, Những nghe tiếng vạc kêu canh mải, Mở mắt trông xem vẫn tối ṃ. (Đêm nằm không ngủ)
Co tay, những tính ṿng năm tháng, Nát ruột khôn lường nổi một mai. Vẫn biết thân người trời đất nhỏ, Phương thang điều bổ hỏi thăm ai? (Đau vai ngẫu đề) Nhưng rồi khi đă nhập thế cuộc, dấn thân vào con đường nghĩa vụ, người chiến sĩ v́ dân v́ nước ấy vẫn cương quyết một ḷng tin tưởng ở tài sức ḿnh, tin tưởng ở tương lai đất nước: Lên non xuống biển, phăng phăng bước, Gắng sức cho tṛn nghĩa chúa tôi. (Dạo chơi động Trốc Voi)
Cơ đồ kia đă nên rường cột, Mây gió đâu mà đổ núi sông. Thôi có thiêng thời pḥ vận mới, Một nhà bốn biển hội tam đồng. (Thăm lăng Tả Quân Lê Văn Duyệt)
Mặc dù thất bại khó khăn, ông không thất vọng nao núng, vẫn một ḷng một chí hiên ngang với lư tưởng: Trong cuộc tuần hoàn cơ tạo hóa, Ai đem thành bại luận anh hùng. (Gởi cho bạn cũ ở kinh)
Chần chần đứng sững giữa trời cao, Gầy dựng công người biết nghĩ sao? Then khóa bên ḿnh, tua gắng giữ, Nắng mưa trước mặt, lựa hề nao. Một đường chính lộ ngay ḷng mở, Mấy kẻ hiền nhân nối gót vào. Lo phận làm tôi cho trọn nghĩa, Khăng khăng đóng chặt buổi xôn xao. (Để cửa ngỏ) Là một nhà nho, nhưng khác với những người đương thời, ông Nguyễn Hữu Bài làm thơ bằng quốc văn. Tinh thần quốc gia trong địa hạt văn thơ càng thấy phát hiện rơ rệt hơn. Trong giai đoạn sơ khai chữ quốc ngữ mới bắt đầu được truyền bá, với tâm nguyện nh́n thấy h́nh thành một nền văn học mới, con đường văn học nhà thơ Nguyễn Hữu Bài đeo đuổi cũng là con đường đại chúng Việt Nam đang bắt đầu dấn bước: Đủ ư, đủ câu là có cảch, Trơn vần, trơn chữ, nói ra bè. Tả cho thực cảnh y như thấy, Nói hết chân t́nh hẳn dễ nghe. (Đề chứng làm thơ)
Ví hát trăm câu, vận quốc âm, Lại đem chuyện cũ, giải cho nhằm. Phong ca chuông động nghe càng thắm, Sử sách gương giơ, ngó chẳng lầm. Cao thấp, ư a, ba bốn bực, Nên hư, hay dở, mấy ngàn năm. C̣n trời, c̣n nước, c̣n non măi, “Phong sử này c̣n, có kẻ ngân.” (Đề tập “Phong Sử”) Trong lúc các nhà nho khi sáng tác bị ràng buộc bởi điển tích, khuôn sáo cũ, lề lối văn thể chật hẹp khô khan, nhà thơ Phước Môn của chúng ta đă thoát ly được những ràng buộc cũ bằng một lối văn giản dị. Nhưng không v́ giản dị quá mà lời thơ kém vẻ bay bướm uyển chuyển hoặc trang nhă thanh tao: Gạo châu,củi quế chưa từng thấy Gác phượng đài loan nỏ dám vui. (Mừng thăng Đông Các)
Hóng mát chiều hôm dạo cảnh chơi, Trông vào băi cát, ngó ra khơi. Núi bông trắng xát bao Cồn Hến, Ḥn cỏ xanh dờn thẳng Trốc Voi. Phất phưởng đầu gành hơi gió thổi, Long lanh mặt nước bóng trăng soi. Hỏi thăm ông Tạo khi nào rảnh, Lấp biển, trồng dâu dễ thử coi. (Đề cảnh Cửa Tùng - Quảng Trị)
Những vần thơ giản dị của Nguyễn Hữu Bài và là những vần thơ hay, không cầu kỳ gọt rữa, câu nệ điển tích; trong sáng mà đượm vẻ chân t́nh, nôm na mà thiết tha t́nh tứ. “Vận mới đồng văn thử dựng cờ”, Nguyễn Hữu Bài đă dùng thơ văn để phục vụ nhân sinh, nuôi dưỡng khuyến khích ḷng yêu nước: Đầu đội quân vương hai mái tóc, Ḷng lo xă tắc mấy ṿng tơ. (Hộ giá đi Tây)
Bốn phương vó kư dầu rong ruổi, Một tấm ḷng băng há đổi thay. (Gởi bạn cũ ở Sơn Tây)
Chỉ ước non sông c̣n măi măi Làm trai gánh vác dễ từ lao. (Vịnh Cửa Tùng)
Một tấm ḷng son, một bầu nhiệt huyết, dù ở hoàn cảnh địa vị nào vẫn không xa rời lư tưởng, không nao núng v́ cường quyền, hiên ngang đương đầu trước bạo lực, ḷng tin tưởng ở tương lai đất nước. Tuổi đă bảy mươi, vẫn chưa quên bổn phận ḿnh đối với quê hương, vẫn cố gắng “lo phận làm tôi cho trọn nghĩa”. Một chí sĩ, một nhà nho thức thời, đau ḷng v́ chưa đạt được chí b́nh sinh, chưa được nh́n thấy ánh vinh quang của xứ sở như vẫn hằng mơ ước: Mây nước mấy lần đà lỗi hẹn, Vẻ vang có thể được ḷng sau... Nguyễn Hữu Bài thủy chung đă nêu cao được chính nghĩa, tuyên dương sức mạnh của đạo lư và truyền thống dân tộc: Tóc bạc ḷng son nào có bạc, Tuổi người bảy chục, kể năm mươi. Là nhà nho ảnh hưởng tinh thần Âu học, là tín đồ Công-giáo, nhà thơ Nguyển Hữu Bài sống cuộc đời hiền ḥa: sống đời, sống đạo trọn vẹn, đức tin, đức ái tuyệt vời: Dầu được dầu không, là số phận, May may, rủi rủi, cũng ơn Trời. (Vịnh Cửa Tùng)
Nhờ ơn tạo hóa đà xây đắp, Băo táp lo chi khuyết lại bồi. (Đề núi Trốc Voi) Với tâm hồn ấy, với ḷng tin ấy, nhà thơ Nguyễn Hữu Bài đă dâng hiến đến tận cùng tận lực cuợc đời ḿnh cho đất nước như câu đối treo trước cửa tư đệ: Khoán thơ ghi tạc ḷng son sắt, Nhơn trí vui vầy cảnh núi sông.
Và xứng đáng với lời ngợi khen lưu truyền hậu thế, lời ai điếu của nhà cách mạng Phan Bội Châu khóc tiên sinh trong nhật báo Tiếng Dân năm xưa: “Vào Triều ra quận ruột đau đ̣i, khôn phơi vạch để ai xem, trời họa biềt cho chăng? Thờ Vua tuy tử do sanh, lăng Tự Đức c̣n bia thiên vạn cổ. Đẩy Á chèo Âu tay cứu nước, những lăm le ŕnh dịp mở, đất sao chôn đặng chứ? Kính Chúa ái nhân như kỷ, lời Thánh Kinh no óc bảy mươi năm” (21).
NGUYÊN HƯƠNG
Chú Thích (1) Nguyễn Thúc: Thơ Nôm Phước Môn. Sàig̣n. 1959. (2) Nguyễn Hữu Quỳnh: sinh năm 1768 tại Mỹ Hương, huyện Lệ Thủy, tỉnh Quảng B́nh, thuộc thế hệ thứ tư ḍng họ vị công thần Nguyễn Hữu Cảnh; Nguyễn Hữu Quỳnh là tằng tổ thúc Nguyễn Hữu Bài (sinh năm 1863). Thời trai trẻ chưa đầy 30 tuổi gia nhập lực lượng chúa Nguyễn chống quân Tây Sơn, lập nhiều công trận tại chiến trường Quảng B́nh, Nguyễn Hữu Quỳnh được phong chức Cai Đội Trưởng. Năm 1802, vua Gia Long nhất thống giang sơn, Nguyễn Hữu Quỳnh xin xuất ngũ trở thành vị lương y nổi tiếng. Cũng như hai vị song thân, Nguyễn Hữu Quỳnh là tín hữu đạo đức gương mẫu, nhiệt t́nh với công việc tông đồ và đức bác ái công giáo. Sau ngày sắc dụ cấm đạo thời vua Minh Mạng ban hành (năm 1838), ông trùm họ đạo Mỹ Hương-Kẻ Sen là Nguyễn Hữu Quỳnh bị bắt, đem về giam tại nhà lao Đồng Hới. Mặc dù bị tra tấn hành hạ quá đỗi thương tâm, trong suốt thời gian bị cấm cố trải qua hai đời Án Sát Phan Trứ và Nguyễn Xuân Quang, Nguyễn Hữu Quỳnh vẫn son sắt một tấm ḷng, một đức tin mănh liệt: nhất quyết không chịu xuất khóa (bỏ đạo). Chịu án xử giảo (thắt cổ) tại pháp trường Kim Sen ngày thứ sáu 10-7-1840 (ngày 12 tháng 6 năm Canh Tư, Minh Mạng thứ 21), ông trùm giáo xứ Mỹ Hương-Kẻ Sen để lại hậu thế gương anh hùng tử đạo: “Nghĩa khí nêu cao tràn đất nước, Oai linh phù hộ khắp non sông...” như lời ghi khắc trên mộ bia tại Kẻ Sen. Trong lễ phong thánh ngày 19-6-1988 tại Vatican, Chân Phước Antôn Nguyễn Hữu Quỳnh được Đức Giáo Hoàng Jean Paul II suy tôn bực Hiển Thánh. *Kẻ Sen hay Kim Sen, vùng thượng nguồn sông Nhật Lệ, huyện Phong Lộc, Quảng B́nh. Tưởng nên biết qua, các thế hệ Nguyễn Hữu về sau, hầu hết ĺa bỏ miền Bắc “nguyện theo chúa Nguyễn dựng bờ cơi Nam”, định cư tại huyện Phong Lộc. Mộ Triều Văn Hầu và các thế hệ sau đều tại xứ Kim Sen và vùng kế cận gọi là “trung-trung nhất huyệt”. (3) Sự tích các đời do Nguyễn Hữu Bài soạn, tạc bia tại phần mộ xứ Kim Sen. Nguyên văn bằng chữ Hán, bản dịch Việt văn do chính tác giả thực hiện. Để biết rơ hơn, xin đọc tiếp Nguyễn Thúc: Thơ Nôm Phước Môn, sđd. (4) Một nước hai vua, ở giữa Đồng Khánh, hai đầu Hàm Nghi. Triều đ́nh Huế với vị vua mới lúc này đă tập hợp được một số đ́nh thần cựu trào trước đây thuộc phe chủ chiến như Đoàn Văn Hội, Thượng Thơ bộ H́nh; Hoàng Hữu Thường, Thượng Thơ bộ Binh; Châu Đ́nh Kế, Thượng Thơ bộ Công; Đặng Đức Địch, Thượng Thơ bộ Lễ; Nguyễn Thuật, Thượng Thơ bộ Hộ kiêm quản Thị Vệ cùng một số văn vơ quan khác như Hoàng Kế Viêm, Nguyễn Chánh, Nguyễn Thành Ư, Trương Quang Đản, Cao Hữu Sung... (5) Hiệp Ước Thiên Tân (Tien Tsin) năm 1885 dự trù việc kư kết thêm 2 Phụ Ước: Phụ Ước về thương măi Bắc Kỳ và Trung Hoa; Phụ Ước phân định biên giới Việt-Hoa. Điều 3, Hiệp Ước Thiên Tân định rơ: “Trong thời hạn sáu tháng, các ủy viên hai nước (Pháp-Hoa) sẽ đến tại chỗ để xác nhận đuờng ranh giới giữa Bắc Kỳ và Trung Hoa. Những nơi nào xét cần thiết, ủy ban sẽ cho đặt thêm các cây trụ làm đường phân ranh rơ ràng giữa 2 nước...” “Dans un délai de six mois, des commissaires des deux parties se rendront sur les lieux pour reconnaưtre la frontière entre la Chine et le Tonkin. Ils poseront, partout ó besoin sera, des bornes destinées à rendre apparente la démarcation...” Qua Hiệp Ước Patenôtre 1884, nước Pháp theo công pháp quốc tế đương nhiên thay thế Việt Nam giải quyết vấn đề biên giới Việt-Hoa chạy dài từ Quảng Đông, Quảng Tây đến Vân Nam. Trong hoàn cảnh thực tế trên, Thương Tá Thông Sự Nguyễn Hữu Bài do ủy nhiệm của triều đ́nh Huế có nhiệm vụ giải thích để người Pháp biết qua t́nh trạng biên giới Bắc Kỳ-Trung Hoa. Và với nhiệm vụ ấy, Thương Tá Thông sự Nguyễn Hữu Bài được triều đ́nh Huế biệt phái công tác cạnh nhà cầm quyền quân sự Pháp. Vấn đề phân định biên giới và đặt trụ phân ranh (délimitation et l’abornement) khởi công từ cuối năm 1885 gặp nhiều khó khăn cản trở kéo dài đến gần... 10 năm mới xong. Qua 3 đợt công tác tại 3 địa điểm khác nhau, bắt đầu từ Đồng Đăng (Lạng Sơn) giai đoạn đầu kết thúc với Phụ Ước 1887 (Convention de 1887). Từ đó về sau thêm nhiều hội nghị khác, việc đóng trụ biên giới kéo dài cho đến năm 1894 mới xong. Vẫn chưa hết, chuyện dài biên giới Việt-Hoa từ 1895-1896 c̣n kéo dài đến ngày nay, năm 2001. Tiếp sau số báo này, TSH sẽ biên khảo đầy đủ hơn: Vấn đề biên giới Việt-Hoa qua các giai đoạn lịch sử. (6) Theo nhiều tài liệu đáng tin cậy, việc đào bới lăng vua Tự Đức do Khâm Sứ Mahé chủ mưu kéo dài từ cuối năm 1912 đến qua đầu năm sau (17-1-1913) mới gọi là kết thúc. Toàn Quyền A. Sarraut nhân vào Huế tham dự Hội Đồng Thượng Thơ biết được nội vụ, tức th́ ra lệnh ngưng ngay việc đào bới, đồng thời sửa lại lăng mộ. Việc sửa chữa kéo dài đến Tết âm lịch mới xong. Cả kinh thành xáo động. Tin tức vang dội ra ngoài, từ Bắc Kỳ vô tận Nam Kỳ. Nhật báo Le Courrier d’Haiphong (tháng 2 năm 1913) kết tội Khâm Sứ Mahé tham tàn. Phản ứng dư luận tràn qua tận Paris. Nhà cách mạng Phan Châu Trinh có thêm cơ hội công kích chính sách đô hộ Pháp qua nhật báo Le Journal de Paris ngày 3-5-1913. Không phải chỉ có việc đào lăng vua Tự Đức, Khâm Sứ Charles c̣n cho đào bới thêm những nơi khả nghi có “kho vàng Đại Nội”. Lần đào bới thứ nhất, mùa hè năm 1915 trong lúc vua Duy Tân đang nghỉ mát tại Cửa Tùng (Quảng Trị). Lần thứ hai, mấy tháng sau đó (tháng 10). Vua Duy Tân lúc bấy giờ có mặt tại kinh đô tỏ ư bất b́nh ra lệnh lấp lại ngay. Nhưng chẳng ai nghe lệnh vua, kể cả người có trách nhiệm lúc này là Thượng Thơ bộ Lại Trương Như Cương! (7) Văn pḥng Khâm Sứ Ṭa Thánh lúc đầu đặt tại Hà Nội, theo lời đề nghị của ông Nguyễn Hữu Bài được đức Khâm Mạng Ayuti tán thành và Ṭa Thánh La Mă chuẩn y, về sau dời vô Huế cho đến ngày xảy ra cuộc chiến tranh Việt-Pháp (1945). Để kỷ niệm một tín đồ có công nghiệp với tổ quốc và giáo hội, Ṭa Thánh La Mă ân thưởng ông Nguyễn Hữu Bài các huy chương cao trọng như: Năm 1921, Bội tinh Pie XI với áo mũ và gươm theo hàng Hiệp Sĩ Ṭa Thánh. Bội tinh Pie IX (Commandeur de l’Ordre de Pie IX). Năm 1922, Huy chương “Grand Croix de l’Ordre de Saint Sylvestre”. Năm 1927, Huy chương “Grand Croix de l’Ordre de Saint Grégoire le Grand”. (Xem Nam Phong - Mars 1921). (8) “Ḿnh Với Bóng”, thơ Phan Bội Châu. Vĩnh Sính: Phan Bội Châu and The Đông Du Movement, Yale Univ., S.E.A. Studies No 8. (9) Ḥ mái đẩy, phổ biến tại Huế. (10) Vương Đ́nh Quang: Hồi kư về cụ Phan và cụ Huỳnh. Hà Nội. 1987. “Bài thơ trên do cụ Phan sáng tác năm 1929. Năm 1938, một tờ báo ở Huế trích đăng lại, gây dư luận thắc mắc về hai câu kết: “Bao giờ duyên cũ thay duyên mới...” V́ dư luận xôn xao, cụ Huỳnh lên tận Bến Ngự hỏi cụ Phan. Bài phỏng vấn cụ Phan, đăng tải trên Tiếng Dân ngày 25-8-1938, đại ư cụ Phan giải thích: Duyên cũ là đường lối cai trị cũ, duyên mới là chính sách hợp tác Việt-Pháp tương lai... Tại Huế, cả hai nhà cách mạng Phan Bội Châu và Huỳnh Thúc Kháng đều có cảm t́nh với cụ Nguyễn Hữu Bài và Ngô Đ́nh Diệm. Sau ngày ông Ngô Đ́nh Diệm từ chức Thượng Thơ bộ Lại, cụ Phan Bội Châu tại Bến Ngự có bài thơ khen, đoạn kết có câu: Ví bằng có dịp làm vai vế Sau ngựa em xin múa ngọn roi. Theo Vương Đ́nh Quang trong tác phẩm nói trên, khi đọc đến chữ “em”, tôi (tác giả V.Đ.Q.) không nhịn được, dừng bút lại thưa với Cụ: - Xin phép Cụ con không đồng ư Cụ tự hạ ḿnh quá đi như vậy. Cụ là bậc cha, bậc anh... Cụ Phan nói: - Tôi làm cách mạng chớ như đặt ḿnh vào địa vị ấy, chưa chắc tôi đă làm được như vậy (ư nói việc ông Ngô Đ́nh Diệm từ chức Thượng Thơ bộ Lại). Xem T.S.H. 1990: Cụ Phan Bội Châu, những ngày ở Huế. (11) Với t́nh h́nh đất nước lúc bấy giờ, luôn luôn sẵn sàng đương đầu với người Pháp càng ngày càng thêm áp lực xen lấn nội bộ Nam Triều, lập trường chính trị của Nguyễn Hữu Bài, măi đến thời Toàn Quyền Pasquier (1928-1934), trước sau không thay đổi. Theo Thượng Thơ Nguyễn Hữu Bài, canh tân cải đổi cơ cấu hành chánh này nọ, nếu có làm, chỉ là chuyện thứ yếu và là nội bộ của Nam Triều. Vấn đề chính là lâm thời trở lại với Hiệp Ước 1884, theo đó Bắc Kỳ và Trung Kỳ cùng chung một triều đ́nh, một chủ quyền nội trị. Triều đ́nh Huế phải có quyền tự trị ngân sách-tài chánh, thu nhập các khoản lợi tức quan thuế và bưu chánh... Chủ trương chính trị ấy thường gặp sức phản đối chỉ trích nếu không nói là ác cảm, thù nghịch của chính quyền Bảo hộ Pháp. Từ các Khâm Sứ như Lévecque, Charles, Mahé, Chatel, Thibaudeau đến Toàn Quyền -đặc biệt Toàn Quyền P. Pasquier sau này- tất cả đều báo cáo “Thượng Thơ Nguyễn Hữu Bài có thái độ và hành động chính trị kém thân hữu với chính phủ Pháp.” Không kể Khâm Sứ Thibaudeau mới nhậm chức sau này (tháng 3, năm 1933), không khí “hữu nghị” căng thẳng nhất là trường hợp Khâm Sứ Charles, sau đó thuyên chuyển về Pháp. Tất cả tài liệu, hồ sơ chính trị liên hệ như báo cáo của Khâm Sứ gởi Toàn Quyền, phủ Toàn Quyền gởi bộ Thuộc Địa Paris hiện lưu trữ tại các văn khố Pháp như Centre des Archives d’Outre-Mer (CAOM. Aix-en-Provence) hay Dépots des Archives d’Outre-Mer (DOM). Có dịp đọc các phúc tŕnh “kém thân thiện” ấy hay biết qua thái độ nghi ngờ, theo dơi và canh chừng của ṭa Khâm Sứ và phủ Toàn Quyền đối với Thượng Thơ Nguyễn Hữu Bài, càng thấy rơ hơn nhân cách và chân giá trị của Cơ Mật Viện Trưởng Nguyễn Hữu Bài trong thời gian tại chức. (12) Trích “Những Thời Kỳ Trọng Đại Của Nước Việt Nam Trong Lúc Hồi Xuân” do T.X. và P.V. dịch ra chữ quốc ngữ (nguyên bản của H. Le Grauclaude). Editions de la Presse Populaire de l’Empire d’Annam (Hué, 1933). (13) Tạp chí Nam Phong, số 112, tháng 12 năm 1926, nơi “Mục Trong Nước”, có bản tin về việc thành lập hội Như Tây Pháp Học Bảo Trợ (Société d’Entr’aide aux Étudiants faisant des études en France). Cũng qua tạp chí Nam Phong, trước đây Hà Nội-Hải Pḥng có đề nghị thành lập Hội Du Học Bảo Trợ nhưng không có kết quả. (14) Bảo Đại: Con Rồng Việt Nam. Nguyễn Phước Tộc xuất bản 1990. Xuân Thu Publishing. Trang 53-54. (15) Bảo Đại: Con Rồng Việt Nam. SĐd trang 51. (16) Bảo Đại: Con Rồng Việt Nam. SĐd trang 91. (17) Tất cả sự việc trong thời gian nói trên được tường thuật lại trong tạp chí Nam Phong, số 184, tháng 5, năm 1933: “Hồi tôi mới ở Tây về, thầy cùng các thầy Cơ Mật có tỏ ư muốn từ chức để tôi lựa chọn người mới mà lập chính phủ khác. Bấy giờ tôi mới nhất sơ lâm chính, c̣n muốn lưu các thầy lại để giúp việc ít lâu. Vả lại riêng về phần thầy là bậc lăo thần có công to với Nhà Nước, tôi vẫn muốn trước khi thầy về hưu có cách ǵ biệt đăi để tỏ ơn với thầy. Bởi vậy nên tôi mới có Dụ phong thầy tước Quận Công là để thưởng cái công thầy giúp tiên đế và giúp tôi trong khi du học. Thầy là bậc trọng thần có huân nghiệp với Nhà Nước, vả lại tuổi đă cao, tước đă lớn, đứng b́nh đẳng với các quan Cơ Mật khác không tiện. Vậy nếu thầy muốn về nghĩ để an nhàn dưỡng lăo, tôi cũng không dám cố lưu như mấy lần trước nữa. Nhưng dẫu về nghĩ, tôi muốn thầy cứ thời thường tới lui mà giúp bàn việc nước với tôi.” Hoàng Đế ban xong, quan Cơ Mật Viện Trưởng Nguyễn Hữu Bài tâu lại rằng: “Hai mươi lăm năm chúng tôi giữ chức trong Triều, thủy chung một ḷng pḥ Vua giúp nước, nay tuổi đă cao, đôi phen xin từ chức để về hưu, bây giờ Hoàng Thượng mới cho phép về, thật là lấy làm vui vẻ lắm. Chỉ ước ao một điều, là viện Cơ Mật sau này sẽ làm trọn được nghĩa vụ, cũng dốc một ḷng thờ Vua giúp nước th́ may cho tiền đồ nước nhà lắm.” (18) Nguyên văn đạo Dụ số 30 bằng Pháp văn: Ordonnance Royale no 30 du 8e jour du 4e mois de la 8e année Bảo Đại (2 Mai 1933). “S.E. le Vơ-Hiển Quận Công Nguyễn Hữu Bài, ancien Président du Conseil du Cơ-Mật, qui vient d’être autorisé, à prendre sa retraite conformément à Notre Ordonnance No 29 en date de ce jour, a été un grand serviteur de l’État. Nous avons à plusieurs reprises exprimé à ce haut dignitaire, ainsi qu’à S.E. le Cần Chánh Tôn Thất Hân, toute Notre gratitude pour les services éminents qu’ils ont rendus l’un et l’autre au Pays et à la Dynastie. Par Ordonnance en date du 1er Novembre 1932 (4e jour du 10e mois de la 7e année Bảo Đại), Nous avons élevé S.E. Tôn Thất Hân à la dignité de Cần Chánh et S. E. Nguyễn Hữu Bài au titre de noblesse de Quận Công. Par la présente et pour bien montrer les sentiments de haute estime dans lesquels Nous les tenons, Nous les nommons tous les deux “Vénérables Conseillers du Royaume” (Cố Vấn Nguyên Lăo). Dans leur retraite, Nous leur demanderons de venir de temps en temps Nous voir et de faire profiter Notre jeunesse de leur grande expérience et de leur profonde sagesse. Quand ils seront invités aux cérémonies du Palais ou de la Cour, ils auront droit aux toutes premières places et passeront avant tous les autres dignitaires de la Cour, quels que soient leurs fonctions, leurs titres ou leurs grades.”
(19) Tiểu Cao Nguyễn Văn Mại: Lô Giang Tiểu Sử, trang 156. (20) Cô con gái út, Nguyễn Hữu Thị Tài, nữ tu ḍng Kín (ḍng Carmel, Huế), vừa qua đời năm 1995. Chị Marie Nguyễn Hữu Thị Tài sinh năm 1907, nhập đan viện Carmel, Huế năm 1926, mặc áo ḍng năm 1928 trước khi vào nhà Tập với tên ḍng Soeur Aimée de Marie, và tuyên khấn trọn đời (voeu perpétuel) năm 1936. Từ đó qua nhiều trách nhiệm nhà Ḍng giao phó như Giám Tập, Bề Trên Ḍng, nữ tu Aimée de Marie sống đời tận hiến 69 năm trong 88 năm ở trần gian. Nhớ ngày xưa khi hai cụ thân sinh tiễn biệt cô con gái cưng từ bỏ thế gian hệ lụy đi vào cuộc đời Phúc Kín tu tŕ như ước nguyện: Bỏ áo thế gian, mặc áo Ḍng Cuộc đời trần thế, thế là xong. (thơ Nguyễn Hữu Bài) (21) Cũng như cụ Phan Bội Châu, một nhân vật chính trị nổi tiếng khác lúc bấy giờ tại Huế, cụ Huỳnh Thúc Kháng đều có bài tiển biệt Phước Môn Nguyễn Hữu Bài đăng trên nhật báo Tiếng Dân. Kinh đô Huế, ngày xa xưa ấy có hai chuyện thế hệ trước 1945 nhiều người c̣n nhắc lại: -Vua Khải Định băng hà, cụ Thái Văn Toản là một trong mười mấy người khiêng linh cửu vua Khải Định. -Phước Môn Quận Công Nguyễn Hữu Bài tạ thế, cụ Huỳnh Thúc Kháng v́ tấm ḷng mến mộ người quá cố, trong ngày tiển biệt cuối cùng, đă ngồi bên cạnh linh cửu cụ Nguyễn Hữu Bài gần suốt đêm. Câu chuyện hai cụ Nguyễn Hữu Bài và Huỳnh Thúc Kháng TSH biết được qua cụ Đinh Hữu Uyên, một công chức cao cấp từ trước 1950, hiện ở tại Paris đường Cardinal Lemoine.
CHỨC Vị công sở địa danh
CHỨC Vị : Đông Các điện Đại Học Sĩ Nguyễn Hữu Bài Đông Cung Hoàng Thái Tử Hồng Lộ Tự Thiếu Khanh Hoàng Thái Hậu Phụ Chánh thân thần An Thành Vương Miên Lịch Phước Môn Bá Nguyễn Hữu Bài Phước Môn Quận Công Nguyễn Hữu Bài Phước Môn Tử Nguyễn Hữu Bài Hộ bộ sự vụ Tham Tri bộ H́nh Nguyễn Hữu Bài Thương Tá Thông Sự Thị Lang bộ Lại, kiêm Tham Tá viện Cơ Mật. Thừa Phái nha Thương Bạc Viện Trưởng viện Cơ Mật Cơ Mật viện Viện Trưởng văn thần Pḥ Mă Người/ NHÓM : đại thần hộ giá chính quyền Bảo hộ Hội Đồng Phụ Chánh Nam Triều Nhà Nước quan sĩ nhân thân thần
nơi chốn : Cao-nguyên Sàig̣n triều đ́nh triều đ́nh Huế Nam Triều Trung Kỳ Bắc Kỳ Nam Kỳ SỞ LÀM VIỆC : bộ điện nha ṭa văn pḥng viện Cơ Mật viện viện Cơ Mật
các tên gọi khác : báo Tiếng Dân đạo Công-giáo Văn Hóa Nguyệt San
|