i

Biển-đức XVI và

bản tình ca ”Deus caritas est”

Phạm Hồng-Lam

           Augsburg, Đức

Ngày 25.01.06, lễ kính thánh Phao-lô trở lại đạo, giáo-chủ Biển-đức XVI đã cho phổ-biến thông-điệp đầu tiên, sau khi đã cùng anh chị em tin-lành và chính-thống hợp nhau cầu-nguyện cho sự hiệp-nhất trong nhà thờ thánh Phao-lô ở ngoài thành Rô-ma. Dư-luận nóng lòng chờ-đợi bản văn, một phần vì nó đã được kí ngày 25.12.05 rồi, một phần vì người ta muốn biết tân Giáo-chủ muốn gởi tới Giáo-hội và thế-giới điều gì qua thông-điệp đầu tiên. Theo Biển-đức, chậm chủ-yếu là do trở-ngại dịch-thuật. Ngài soạn thư bằng tiếng Đức, một ngôn-ngữ mới lạ ở Vatican, nên việc dịch hơi khó-khăn. Trước hết, nó sẽ được dịch ra tiếng Ý, từ đó ra tiếng Anh, Pháp, Tây-ban-nha... và dĩ-nhiên là tiếng La-tinh, ngôn-ngữ chính-thức của Giáo-hội. Rồi còn phải được Bộ tín-lí phê-duyệt nội-dung trước khi phổ-biến.

Ra thông-điệp vào ngày 25 tháng giêng ở nhà thờ thánh Phao-lô có nhiều ý-nghĩa: đó là ngày Sau-lô trở thành Phao-lô; là ngày cuối của tuần lễ cầu-nguyện cho hợp-nhất Kitô giáo, nói lên ý-hướng đại-kết của Giáo-chủ; đó cũng chính là ngày và nơi cách đây 47 năm giáo-chủ Gio-an XXIII đã thông-báo việc triệu-tập công-đồng chung Vatican II (25.01.1959).

Từ thế-kỉ thứ IV các giáo-chủ đã có lệ viết thư luân-lưu. Nhưng thư luân-lưu với hình-thức và nội-dung như ta thấy hiện nay thì mới bắt đầu có từ thời Biển-đức XIV (1740-1758). Mấy chữ thông-điệp, tông-thư hay tông-huấn được dịch từ chữ Enzyklika (tiếng Hi-lạp là kyklos: vòng tròn, nghĩa là gởi luân-lưu). Đây là dụng-cụ quan-trọng nhất giáo-chủ dùng để hướng-dẫn và huấn-giáo về những vấn-đề đức tin và xã-hội. Ngôn-ngữ phương tây hầu như chỉ dùng mỗi từ ”Enzyklika” để chỉ thư luân-lưu của vị giáo-chủ công giáo. Riêng người Việt thì, tùy theo nội-dung, lúc gọi là tông-huấn (nặng nội-dung huấn-giáo quan-trọng) lúc tông-thư hay thông-điệp (nặng tính thông-tin, hướng-dẫn). Việc phân-biệt này có lẽ không cần-thiết, bởi vì dù không mang tính tín-điều buộc phải tin, mọi thư huấn-giáo của giáo-chủ đều có mức đòi-hỏi cao trong việc áp-dụng như nhau đối với nội-bộ Giáo-hội. Trước đây, thư luân-lưu của giáo-chủ thường chỉ được gởi cho các giám-mục hoặc một thành-phần Giáo-hội, nhưng với Gio-an XXIII ngài đã gởi tới tất-cả ”những người thiện-chí”. Tên thư luân-lưu thường được gọi theo những chữ mở đầu của nội-dung thư theo tiếng La-tinh.

Dù thông-điệp đầu tiên của một giáo-chủ không phải là một thứ tuyên-bố chính-phủ hay một diễn-văn nhậm chức của nhà lãnh-đạo chính-trị, nhưng nó thường nói lên chương-trình và chủ-đề hành-động của tân giáo-chủ, đặc-biệt kể từ thời Gio-an XXIII trở đi. Giáo-chủ Gio-an XXIII định hướng cho sứ-vụ mình với ”Hoà-bình trên địa-cầu”. Phao-lô VI với ”Phát-triển các dân-tộc”. Gio-an Phao-lô II với ”Đấng cứu-chuộc nhân-loại”, trong đó ngài xác-tín về tính phổ-quát của quyền con người trong bối-cảnh một thế-giới bất-công, ô-nhiễm, bấp-bênh và xâu-xé bởi chiến-tranh lạnh giữa tư-bản / cộng-sản; và, như ta thấy, chính xác-tín đó cuối cùng đã chỉ cho chủ-nghĩa cộng-sản thấy giới-hạn của nó. Thời của Biển-đức XVI không còn chia-cách ý-thức hệ, tiềm-năng xung-đột vũ-trang cũng giảm, nhưng lại lâm vào đêm tối vì khủng-hoảng giá-trị luân-lí đạo-đức, mất định hướng tinh-thần.

Gio-an Phao-lô II đã góp phần giải-quyết được xung-khắc ý-thức hệ. Còn khủng-hoảng giá-trị, mất định hướng tinh-thần, làm sao giải-quyết? Đó là điều mà nhiều người đang trông-chờ vào Biển-đức XVI.

Sao lại tình ca ?

Sao lại ”Tình ca” mà không phải là ”Chân-lí ca”? Sao lại Deus Caritas est mà không là Deus Veritas est? Người ta đã chờ-đợi nơi ”Cộng-tác viên của Chân-li” (khẩu-hiệu giám-mục của Joseph Ratzinger) một bài ca mở đầu về Chân-lí hay về những đề-tài nóng-bỏng khác của cuộc sống chẳng hạn như sinh-học, môi-sinh hay chủ-nghĩa tương-đối - là đề-tài Biển-đức đã nhấn mạnh trong bài giảng ngày lễ nhận sứ-vụ !

Nhưng chuyện gì cũng có cái lí của nó. Như đã nói, chúng ta đang sống trong một vực xoáy thời-đại, trong đó đầy nhiễu-nhương mâu-thuẫn, nhiều cái đang có thì bị cuốn mất đi trong khi cái mới thì chưa định hình, mọi thứ thành ra không còn chắc-chắn, tất-cả trở nên tương-đối, thời-gian trôi nhanh, cuộc sống dồn-dập, tinh-thần không biết bám vào đâu. Tình-trạng mất hướng này đặc-biệt rõ nét kể từ sau ngày bức tường ý-thức hệ cộng-sản sụp-đổ. Khoa-học và kĩ-thuật một mặt cung-cấp cho ta nhiều kiến-thức, khiến ta vênh-vang mình là chúa vũ-trụ. Mặt khác, con người ngày nay lại cô-đơn như chưa từng thấy, họ cảm thấy thiếu-vắng một thứ gì đó trong cuộc sống, sống như thế này không đủ!

Làm sao khoả lấp nỗi cô-đơn và trống-vắng của con người? Làm sao giải-quyết khủng-hoảng của thế-giới và của Giáo-hội? Nói khác đi, do đâu con người cô-đơn, do đâu thế-giới và Giáo-hội khủng-hoảng? - Là vì vắng Chúa! Đó là câu trả-lời dứt-khoát của Biển-đức, mà cũng là của cố giáo-chủ Gio-an Phao-lô II. Vì thế, phải đem Chúa trở lại với thế-giới mất định hướng, phải dựng lại cho con người ngày nay một tấm bảng chỉ đường vượt qua đêm tối. Nhưng bảng nào đây giữa muôn thứ bảng dẫn đường? Phải đem Chúa trở lại bằng cách nào, hay đâu là dấu-chỉ sự hiện-diện của Chúa giữa trần-gian? – Agape! Vâng Tình yêu! Chẳng có dấu-chỉ nào khác hơn, chẳng có bảng chỉ đường nào đúng hơn tình yêu, Biển-đức quả-quyết như thế! Agape là cái cốt-lõi nền-tảng của Kitô giáo. Biển-đức vẫn thường phàn-nàn Đạo của chúng ta ngày nay đã bị xây lô-cốt bởi nhiều thứ chẳng ăn-nhập gì tới Đạo, nên người ta không còn tìm thấy lối vào, trong khi đó thì lối sống thời-thượng của thế-giới đang tiếp-tục cuốn đi mọi giá-trị qui-chiếu. Vậy phải đưa Đạo về với nội-dung nền-tảng của nó. Phải tái giới-thiệu Chúa cho thế-giới bằng món quà cao-quý nhất của Kitô giáo.

Và ”Chúa là tình yêu” là lời mời-gọi kitô-hữu trở về lại với giá-trị nền-tảng của mình. Đó cũng là tấm bảng chỉ đường đầu tiên trong cuộc trường-chinh của Biển-đức dựng lên trong đêm tối thù-hận và cô-đơn của thế-giới.

Thật ra, khi viết tình ca này, Biển-đức đã tiếp-nối công-việc dở-dang của vị tiền nhiệm. Sau khi đưa ra ”Hào-quang Chân-lí” (1993) để giúp kitô-hữu định hướng trong mây mù chủ-nghĩa tương-đối, cả hai đã bắt đầu hướng suy-tư về đề-tài này.

Ngoài ra, sự ra đời của Deus Caritas est cũng là chuyện đương-nhiên thôi, nếu như ta hiểu được cái nhìn của Biển-đức về lịch-sử và về thực-tại cuộc sống. Theo ngài, lịch-sử không phải là một cuộc chiến giữa tin và không tin, như văn-hào Đức Goethe nghĩ. Lịch-sử cũng không hẳn là một bi-kịch về cuộc chiến giữa hai thứ yêu: yêu Chúa đến quên mình và yêu mình đến bỏ Chúa, như thánh An-tịnh (Augustinus) nhìn. Mà rõ hơn "Lịch-sử là sự giằng-co giữa yêu và không có khả-năng yêu, tức là sự cằn-cỗi của tâm-hồn… Sự huỷ-diệt khả-năng yêu sinh ra nỗi chán-chường chết người. Nó là sự đầu-độc con người. Nếu nó thắng thế, con người và cả thế-giới sẽ bị huỷ-diệt… Đó mới thực là bi-kịch của lịch-sử. Trong trận-tuyến kình chống nhau dưới nhiều hình-thức, lịch-sử kết-cục được thu gọn trong công-thức: sẵn-sàng yêu hay từ chối yêu” (Muối Cho Đời, trang 297).

Nội-dung bài ca

Deus Caritas est là thông-điệp ngắn gọn về hình-thức, nhưng vì thế quá khúc-chiết về nội-dung. Nó gồm hai phần chính, có đánh số từng đoạn. Phần một (số 2 tới 18) là những suy-tư về ý-nghĩa và bản-chất ”tình yêu” và về tương-quan giữa tình yêu người với tình yêu Chúa.

Cội-nguồn của tình yêu, theo đó, trước hết là một tình-cảm không phát-xuất từ lí-trí hay ý-chí nhưng lại có sức khống-chế con người; đó là lực hút tự-nhiên giữa người nam và người nữ mà Tạo-hoá đã đặt-để trong mỗi người. Tình-cảm tự-nhiên, lực hút tự-nhiên đó văn-hoá Hi-lạp xưa gọi là Eros (tình-dục, tình-ái). Họ cho rằng Eros là sự khống-chế của thần-linh, nó lôi con người ra khỏi thân-phận chật-hẹp mình để giúp họ vươn tới được hạnh-phúc thần-linh. Nhưng Eros của Hi-lạp, nói cho cùng, chỉ là đòi-hỏi nhục-dục, chỉ biết thu về cho mình chứ không biết cho đi.

Kitô giáo đã làm cuộc cách-mạng biến-đổi bản-chất một chiều này của Eros, khi đưa vào cho nó thêm một chiều-kích nữa: tha-nhân. Tình yêu theo Kinh-thánh kitô giáo, như vậy, là thứ tình không chỉ thuần nhục-dục, không chỉ nghĩ tới mình thôi mà còn biết nghĩ tới hạnh-phúc người khác nữa, không chỉ ôm vào mà còn trao đi tiếp. Tình yêu này Kinh-thánh gọi tên là Agape (bác-ái). Như vậy, trong tình yêu kitô giáo vừa có xác-thịt lẫn tinh-thần, vừa có ta mà cũng có người, vừa gồm bản-năng (tình-cảm thuần-túy) lẫn ý-chí và lí-trí: Nó là một thể thống-nhất không thể tách-lìa. Nếu chỉ có Eros thôi, tình yêu có nguy-cơ bị hạ thấp xuống chỉ còn là ”hành-động tình-dục”, có thể mua bán. Trái lại, con người hết là người khi hoàn-toàn phủ-nhận Eros mà chỉ muốn Agape không thôi. Không. Chỉ khi hai yếu-tố Eros và Agape hoà-hợp với nhau, khi đó tình yêu đúng nghĩa mới đâm chồi và xuất-hiện.

Hiểu như thế thì giáo-hội Công giáo không bao giờ phủ-nhận Eros. Giáo-hội không bao giờ dựng bảng cấm (bằng giới-răn, luật-lệ...) trước cánh cửa hoan-lạc có thể giúp con người nếm trước được hạnh-phúc thiên-đình đó. Giáo-hội chỉ muốn con người hiểu rằng tình yêu không bao giờ xuất-hiện như là một cái gì đã toàn-hảo, nó luôn phải lớn lên, phải được thanh-lọc, thăng-hoa thành Agape, nghĩa là để Eros đạt tới phẩm-chất đích-thực của nó. Và con đường triển-nở đó không phải dễ đi. Nó đòi-hỏi hãm mình, từ-bỏ, chay-tịnh. Nó đòi-hỏi phải học biết bản-chất toàn-thể của tình yêu hầu kiên-nhẫn chờ-đợi sự lớn dậy và trưởng-thành của tình yêu.

Sau khi đã hiểu bản-chất tình yêu như thế, một câu hỏi được đặt ra: Tình yêu con người có liên-quan gì với tình yêu Thiên-chúa không?

Cái chết của đức Kitô đã là hiện-thân triệt-để nhất của một tình yêu vẹn-toàn, trong đó Eros đã được thanh-lọc đến độ hoá thành Agape. Vì yêu con người quá đỗi (Eros) nên Thiên-chúa đã đành hi-sinh Con một của mình cho con người (Agape). Chúa yêu ta như thế. Còn ta có-thể yêu lại Ngài là Đấng vô hình được không? – Có! Trước hết là vì tình yêu kitô giáo, như ta thấy trên, không chỉ là một tình-cảm, mà bao gồm cả lí-trí và ý-chí (Ngươi phải yêu Thiên-chúa hết lòng hết ý hết cả trí khôn). Lí-trí giúp ta tìm tới Thiên-chúa; ý-chí hướng tình-cảm của ta về Ngài. Thứ đến và quan-trọng hơn là vì Thiên-chúa thật ra không xa chúng ta. Ngài hiện-diện bên ta qua đức Jesu nhập thế, qua bí-tích, qua Giáo-hội, qua hoàn-cảnh con người của mỗi chúng ta, qua các dấu-chỉ tạo-vật chung quanh ta.

Phần hai (số 19 – 39) trình-bày việc thực-thi giới-răn bác-ái (Agape) của Giáo-hội. Thiên-chúa là đấng sinh thành vạn-vật. Khi dựng nên con người theo hình-ảnh Ngài, Ngài đồng thời đã truyền cho họ: ”Phải yêu thương người khác như chính mình ngươi” hay ”Hãy yêu thương anh em như Tôi đã yêu thương anh em”. Bổn-phận tình yêu này là bản-chất độc-đáo nhất của Kitô giáo. Chẳng có tôn-giáo nào khác dạy như thế. Bổn-phận này trước hết là của mỗi kitô-hữu. Nhưng đó cũng là bổn-phận chung của cả Giáo-hội xét như là một cộng-đoàn con người. Giáo-hội không thể không thi-hành mà cũng không thể để cho ai khác làm thay được công-tác bác-ái này. Bởi nếu không có nó, Giáo-hội mất đi bản-chất mình. Tại sao? Là vì Giáo-hội mang trong mình một sứ-mạng gồm ba mặt: Rao-giảng lời Chúa, cử-hành bí-tích và công-tác bác-ái. Thiếu một trong ba, Giáo-hội sẽ què-quặt.

Từ bản-chất đó, công-tác bác-ái của Giáo-hội khác hẳn với công-tác bác-ái của nhà-nước hay của bất cứ một tổ-chức hội-đoàn nào khác. Cái khác của nó cũng nằm nơi đặc-tính này nữa: nhưng-không. Chúa yêu ta bằng một tình yêu vô điều-kiện; thì Giáo-hội cũng phải đáp-trả và phản-ảnh lại tình yêu nhưng-không đó với tha-nhân: Làm bác-ái vì yêu thương, hoàn-toàn vô vị-lợi, không để tìm cách kéo người ta vào đạo hay vì một ẩn ý nào khác.

Một câu hỏi đặt ra: Công-tác bác-ái có bao giờ trở thành vô ích không, chẳng hạn như khi xã-hội đã có được công-bằng tuyệt-hảo? Nói cách khác, đâu là tương-quan giữa công-lí và bác-ái? Câu hỏi này được phân-tích trong hai đoạn 28 và 29. Và đây là điểm đóng-góp quan-trọng cho học-thuyết xã-hội của Giáo-hội. Theo Giáo-chủ, thực-hiện công-lí là trách-nhiệm của chính-trị; chính nhà-nước, chứ không phải Giáo-hội, có nhiệm-vụ kiến-tạo một xã-hội công-bằng. Chính-trị không chỉ là nghệ-thuật xếp-đặt trật-tự công. Nhưng mục-tiêu và lí-do hiện-hữu của nó là tạo công-lí. Nếu không làm chuyện đó, nhà-nước chỉ là một ”băng cướp”. Giáo-hội với tư-cách là một định-chế không có quyền gì trực-tiếp trên lãnh-vực này. Nhiệm-vụ kiến-tạo công-bằng xã-hội là của từng kitô-hữu. Nhưng như vậy thì đâu là chỗ-đứng và vai-trò của Giáo-hội trong xã-hội? Theo Biển-đức, chính-trị luôn đứng trước câu hỏi: Thế nào là công-bằng và làm sao đạt được nó ngay bây giờ? Đây là vấn-đề thuộc lãnh-vực đạo-đức (lương-tâm) và lí-trí thực-tiễn. Nhà chính-trị và người dân dùng lí-trí để phán-đoán cân đo khi theo-đuổi mục-tiêu công-lí. Nhưng thực-tế cho thấy lí-trí luôn bị mây mù ý-hệ hoặc ích-kỉ cá-nhân hay phe nhóm chi-phối. Vì vậy nhiệm-vụ của Giáo-hội là nhắc-nhở chính-trị về công-lí và phá tan đi mây mù đó bằng cách góp phần vào việc đào-tạo lương-tâm và gột-rửa lí-trí để nó có thể thấy được đâu là nhu-cầu thật-sự của con người. Nói khác đi, Giáo-hội qua tiếng nói đức tin có nhiệm-vụ đổ hồn vào cho lí-trí.

Tóm lại, Giáo-hội chỉ có trách-nhiệm gián-tiếp trong việc xây-dựng công-bằng xã-hội, qua việc tạo hồn cho lí-trí và đào-luyện lương-tâm. Nhưng cho dù xã-hội có công-bằng đến đâu đi nữa thì việc bác-ái tình thương không bao giờ thừa, là vì xã-hội không bao giờ hết người nghèo (nghèo đủ mọi khía-cạnh), và con người dù đầy-đủ đến đâu cũng không thể sống được nếu thiếu tình người.

* * *

Tình yêu, bác-ái là một điệp-khúc được nhắc đi nhắc lại trong suốt dọc dài lịch-sử Giáo-hội. Giáo-chủ Lêô XIII cũng đã kết-thúc thông-điệp ”Việc mới” (1891) của mình bằng một lời ngợi-ca tình yêu, coi nó ”là chủ và là nữ vương mọi nhân-đức”,  và ngài kết-luận:”Sự cứu-rỗi đặc-biệt sẽ đến qua việc hết lòng thực-hiện tình yêu”. Nhưng lời kêu-gọi thực-hiện tình yêu này thời đó chỉ hướng tới các tổ-chức chính-trị, kinh-tế, xã-hội. Thời đó là thời của biến-chuyển xã-hội, của ”đổi mới”, ”cách-mạng”, ”vô-sản”, ”chính đảng”, ”nghiệp-đoàn”, là thời mà mọi người đặt hi-vọng vào cấp tập-đoàn, định-chế trong việc kiến-tạo công-lí. Hi-vọng đó ngày nay xem ra đang vỡ tan.

Deus Caritas est đưa hi-vọng về lại cá-nhân và tập-thể Giáo-hội. Đây là tài-liệu rốt-ráo và đầy-đủ nhất từ xưa tới nay trong lịch-sử giáo-huấn của Giáo-hội về chủ-đề bác-ái tình yêu.

Có người cho rằng: ”Đấng cứu-chuộc nhân-loại”  nghe như một bản giao-hưởng bề-thế, trong khi ”Chúa là tình yêu” chỉ là một bản nhạc thính-phòng ngắn gọn. Giao-hưởng vang ra thế-giới. Thính-phòng dội về nội-tâm. Có thể đúng. Biển-đức là nhà thần-học say-mê suy-tư trong âm-thầm, chứ không là triết-gia xắn tay áo xông-xáo như Gio-an Phao-lô II. Nhưng thính-phòng hay giao-hưởng, ngắn hay dài, thước đo tác-dụng của một bản nhạc là mức-độ đi vào lòng người, là âm vang tạo chuyển-hoá nơi tâm mỗi người.