Những biến thái của gia đ́nh qua ḍng thời gian

 

P. Nguyễn Thái Hợp

 

Gia đ́nh vẫn được nh́n nhận là chiếc nôi và môi trường giáo dục đầu tiên của con người . Trong ư nghĩa đó gia đ́nh là tế bào nền tảng của tất cả mọi xă hội. Nếu thiếu vắng gia đ́nh lành mạnh th́ không thể có xă hội sung măn được. 

Nh́n lại quá tŕnh lịch sử, chúng ta thấy có khá nhiều mô h́nh gia đ́nh, quan niệm hôn nhân và ngay cả cách thế yêu đương khác nhau. Có nhiều điểm mà ngày xưa người ta cứ đinh ninh  cho rằng là gía trị tự nhiên, nhưng thực ra chỉ là sản phẩm của m65t giai đoạn lịch sử. Có những giá trị cứ ngỡ là bền vững và bất di bất dịch, nhưng đă biến đổi theo không gian, thời gian và môi trường văn hóa. Tuy nhiên, trải qua những thăng trầm của lịch sử, cơ cấu gia đ́nh vẫn tồn tại và xem ra bền vững hơn người ta tưởng, mặc dù phải thay da đổi thịt.

Câu hỏi căn bản đang được đặt ra: Đâu là yếu tố cốt yếu, có tính trường tồn của gia đ́nh và đâu là những yếu tố phụ thuộc, luôn biến thái qua ḍng thời gian?  Không dễ ǵ đưa ra một câu trả lời thảo đáng. Nói chung, các mô h́nh gia đ́nh được h́nh thành trong bối cảnh xă hội nông nghiệp hay tiểu công nghệ đều có những nét tương đồng và đă chịu những biến đổi sâu rộng khi nhân loại bước sang giai đoạn công nghiệp và nhất là hậu công nghiệp. Chúng ta đang chứng kiến hiện tượng một số giá trị cũ đang bị đào thải, tàn tạ và rơi rụng dần. Trong khi đó một số giá trị mới h́nh thành chưa kịp bén rễ và, nhất là xem ra chưa đủ sức thuyết phục. Đó là cái khó khăn và nhức nhối của buổi giao thời, tranh tối tranh sáng này. 

 

1.    Quan niệm hôn nhân và gia đ́nh của Do Thái giáo

 

Truyền thống Do thái loại trừ tất cả mọi quan niệm thần thoại về t́nh yêu và giới tính thường gặp thấy nơi các dân tộc Cận Đông. Trong Thánh kinh không hề có sự hiện diện của nữ thần t́nh ái, mẫu thần sinh sản hay phồn thực. Nghi thức phụng tự của Israel cũng tuyệt đối cấm mọi h́nh thức thần thánh tính dục hoặc lấy mạng sống con người làm vật tế thần, như tập tục của nhiều tôn giáo thời đó. Yahvé Thiên Chúa là đấng tạo hóa và người Cha duy nhất, vừa rất gần gũi với con người vừa tuyệt đối siêu việt.

Giới tính được tŕnh bày như  một khả thể để nối kết, bổ túc và rộng mở đón  nhận tha nhân. Tŕnh thuật sáng thế nhấn mạnh đến tương quan nhân vị giữa nam và nữ, v́ con người không được dựng nên để sống một ḿnh, mà trong đối thoại và tương giao với người khác phái (St 2,18tt). Một tŕnh thuật khác (P), lại quả quyết rằng “Thiên Chúa tạo nên con người theo h́nh ảnh của Ngài, Thiên Chúa tạo nên con người có nam có nữ” (St 1,27). Do đó, chỉ khi nh́n thấy người phụ nữ đầu tiên, người nam mới t́m thấy người bạn đời của ḿnh và hoan hỉ thú nhận: “Đây là xương bởi xương tôi, thịt bởi thịt tôi! Nàng sẽ được gọi là đàn bà v́ được rút ra từ đàn ông”. Cả hai sẽ bổ túc và giúp nhau triển nở thành con người thành toàn.

Ư nghĩa sâu xa của hôn nhân biểu lộ nơi t́nh yêu đôi lứa và thái độ đồng tâm nhất trí để xây dựng một gia đ́nh: “Bởi thế, người đàn ông sẽ giă từ cha mẹ để gắn bó với vợ ḿnh, và cả hai trở thành một xương một thịt” (St 2,24). Tương tự như người Á Đông ngày xưa, đối với Israel cổ đại, mỗi đứa con trai chào đời đều mang một niềm vui và một ư nghĩa rất quan trọng, v́ nhờ đó sẽ có người nối dơi tông đường. Thật vậy, khi niềm tin ở cuộc sống mai sau và tính bất tử của mỗi cá nhân chưa được sáng tỏ th́ con cái được coi là ân huệ của Thiên Chúa để đảm bảo sự trường tồn của chi tộc.     

Trong viễn tượng đó, chức vụ làm mẹ là danh dự lớn lao nhất của người phụ nữ, v́ qua đó người phụ nữ đóng góp tích cực cho gia tộc và có một vị thế trong gia đ́nh. Trái lại, t́nh trạng son sẻ và góa bụa bị coi là nỗi bất hạnh và vô phúc, biến nạn nhân thành kẻ vô dụng và vô tích sự đối với chi tộc, bởi v́ hậu quả của nó là tên của một người sẽ bị xóa khỏi danh sách của dân tộc Israel (Đnl 25,6).

Chính v́ vậy, Cựu ước không công nhận giá trị và ư nghĩa của trinh khiết. Cuộc sống độc thân của ngôn sứ Geremia, chẳng hạn, không phải nhằm đề cao giá trị trinh khiết, mà muốn diễn tả cảnh khốn cùng của một thời đại và t́nh trạng cằn cỗi của dân tộc Israel. Lời than khóc của cô con gái của Jefte càng cho thấy rơ hơn thái độ khinh miệt đời sống trinh khiết: cô lang thang trên các đồi núi không những để khóc thương đời con gái của ḿnh, mà nhất là khóc cho hoàn cảnh trớ trêu và bất hạnh: cô phải chết khi c̣n đồng trinh, chưa hề cảm nghiệm về tính dục (Tl 11,37-40). Dưới cái nh́n của ngôn sứ Isaia, dân tộc Israel đă rơi vào t́nh trạng khốn nạn và nghèo hèn như một trinh nữ, nhưng Thiên Chúa sẽ thực hiện công tŕnh của Ngài ngay chính trong cảnh yếu hèn và vô dụng đó. Ngôn sứ ví t́nh cảnh khốn cùng này với sự trinh khiết của một cô gái.

Dư luận Do thái vẫn nghĩ rằng “đông con nhiều cháu là có phúc và là một biểu hiệu của hồng ân Thiên chúa”. Phải đợi đến giai đoạn cuối cùng của Cựu ước, những cặp vợ chông không có con mới t́m được ư nghĩa tôn giáo của t́nh trạng son sẻ. Tác giả Huấn ca, chẳng hạn, đă đặt vấn đề chiều sâu tâm linh và ư nghĩa tôn giáo: đông con nhiều cháu mà vô dụng và vô đạo th́ có ích ǵ? Như vậy, phải chăng “thà chết mà không có con c̣n hơn có những đứa con bất nghĩa”? (Hc 16, 1-3).

Sách Khôn ngoan cũng chống lại huyền thoại coi số lượng con cháu như một giá trị tự tại và khẳng định rằng yếu tố quyết định không phải số lượng, mà là phẩm chất luân lư và tôn giáo. Chính v́ vậy, tác giả xác quyết: “Phúc cho người son sẻ mà tinh tuyền, không chung chạ bất chính. Đến thời Thiên Chúa viếng thăm, họ sẽ được sinh hoa kết trái” (Kn 3,13). Hoặc “chẳng thà không con cái mà sống đời đức hạnh! Người đức hạnh lưu danh muôn thuở, v́ được cả Thiên Chúa lẫn loài người biết đến” (Kn 4,1). 

Theo truyền thống Do Thái, gia đ́nh bao gồm những người được nối kết với nhau do cùng huyết thống hoặc cùng sống dưới một mái nhà. Anh em sống chung với nhau sau khi thân phụ đă từ trần (Dnl 25,5; Tv 133,1) tạo nên một gia đ́nh, trong đó người anh cả là gia trưởng (St 27,29). Gia đ́nh được coi là một phần tử  của chi tộc (Gs 7,14)  và trong một số trường hợp đă đồng hóa với chính gia tộc. Điều đó giải thích tại sao con số những người đứng đầu gia tộc từ Babilon trở về cùng với Esdras lên tới 1500 người (Esd 8,1-14). Tính liên đới của đ́nh được thể hiện một cách đặc biệt trong luật “go’el”: khi một người bị lâm nạn hay rơi vào cảnh khốn cùng th́ người bà con, thân thích gần nhất của người đó có quyền và có nhiệm vụ can thiệp để  giúp đỡ người bị lâm nạn[1].

            Hệ thống gia đ́nh Do thái được tổ chức theo chế độ phụ hệ với uy quyền tuyệt đối của người gia trưởng. Các bản văn Cựu ước liên hệ đến vấn đề này diễn tả rất rơ rệt và dứt khoát vai tṛ của người gia trưởng: trong ngôn ngữ  Do thái  “gia đ́nh” có nghĩa là “nhà cha” hay “gia đ́nh của cha”[2].  Gia phả luôn luôn được tính theo phụ hệ, nên người thân tộc gần gũi nhất, sau cha mẹ và anh em, là chú (Lv 25,49). Người chồng vừa là gia trưởng, vừa là “ông chủ” (ba’al) của vợ. Kể từ khi đính hôn, người phụ nữ hoàn toàn ở dưới quyền sở hữu của người chồng và tuyệt đối không được có tương quan tính dục với bất cứ một người đàn ông nào khác.

            Cũng như các dân tộc lân cận, ở thời các Tổ phụ chế độ nhị thê (một vợ chính và một nàng hầu) được công nhận nơi dân tộc được tuyển chọn. sang thời các Thủ lănh và nhất là dưới chế độ quân chủ, tục đa thê bành trướng trong xă hội. Con số các thê thiếp cứ tăng dần và hầu như không có giới hạn nơi giai cấp lănh đạo. Dư luận xă hội c̣n coi đa thê như một biểu hiện của quyền bính, thanh danh và sức mạnh kinh tế (2 Sm 5,13; 1 V 11, 1-6).

            Vào giai đoạn cuối cùng, bắt đầu có những chuyển hướng sang chế độ đơn hôn. Văn chương khôn ngoan chỉ trích chế độ đa thê và công nhận chế độ một vợ một chồng là t́nh trạng lư tưởng cần phải vươn tới. Các phong trào khổ hạnh, như cộng đoàn Qumran chẳng hạn, kết án tập tục đa thê và coi nó là một t́nh trạng tội lỗi. Một số sứ gia c̣n lạc quan cho rằng vào giai đoạn khởi đầu của Kitô giáo, chế độ đa thê hầu như chấm dứt nơi dân tộc Israel.

            Ly dị và tái hôn là một hiện tượng thông thường ở Israel. Trong giai đoạn đầu, ly dị là một độc quyền của nam giới: người chồng có thể ly dị vợ với bất cứ lư do nào, c̣n người vợ lại không bao giờ được bỏ chồng. Đệ Nhị luật xác định rơ rệt: “Nếu một người đàn ông lấy vợ và đă chung sống với nàng, nhưng sau đó nàng không đẹp ḷng người ấy nữa, v́ người ấy thấy nơi nàng có điều ǵ chướng, th́ sẽ viết cho nàng một chứng thư ly dị, trao tận tay và đuổi ra khỏi nhà” (Đnl 24,1)[3]. Tờ ly hôn này cho phép hai bên được tự do xây dựng hôn nhân mới.

            Các tác giả đă tranh luận rất nhiều chung quanh việc xác định nguyên nhân cho phép ly dị nói trên. Trong thực hành, luật này đă được giải thích một cách rất rộng răi: một lời nói hay cử chỉ vô lễ, thái độ bất phục tùng hay bất cứ hành vi nào đó không vừa ḷng chồng... cũng đủ lư do để viết tờ ly hôn. Dưới thời đế quốc Roma đô hộ, khi mà người Do thái không thể tự thi hành án tử h́nh được áp dụng cho trường hợp ngoại t́nh,   các rabbi đă đưa ra nhiều lối giải thích khác nhau. Môn phái của rabbi Hillei vẫn giải thích bản văn một cách rộng răi: bất cứ nguyên nhân nào, kể cả những lư do thật vô nghĩa, cũng hội đủ yếu tố để viết tờ ly hôn; trong khi đó môn phái của rabbi Shammạ cho rằng chỉ duy trường hợp ngoại t́nh và phóng đăng mới được phép phép ly dị. Sau lưu đày, với tham vọng thăng tiến xă hội, nhiều ông bỏ vợ gốc Do thái của thời niên thiếu để kết hôn với con cái của các quân nhân ngoại bang hay các công dân sở tại. Tuy nhiên, cũng bắt đầu lớn mạnh ư thức bất khả phân ly của hôn nhân, v́ hôn nhân là biểu tượng t́nh yêu chung thuỷ giữa Yahvé với dân tộc tuyển chọn[4].  

 

2-         Quan niệm của Kitô giáo

 

a)-       Trong Tân Ước, Đức Kitô đặc biệt đề cao hai yếu tố độc đáo của hôn nhân Kitô giáo: tính bất khả phân ly và chế độ một vợ một chồng. Ngài khẳng định rằng đó là “luật nguyên thuỷ” của hôn nhân, sau này v́ sự bất phục tùng của người Do Thái mà Môsê đă nhượng bộ cho phép ly dị[5]. Đức Kitô cương quyết tái lập luật nguyên thuỷ này. Do đó, “bất cứ ai bỏ vợ mà cưới vợ khác là phạm tội ngoại t́nh, và ai cưới người đàn bà bị chồng bỏ này cũng phạm tội ngoại t́nh” (Lc 16,18). Chúng ta gặp thấy nơi đây nét độc độc đáo của Kitô giáo, một quan điểm ngược chiều với luật lệ và phong tục đương thời. Thật vậy, qua lời tuyên bố ở trên, Đức Kitô công khai đoạn tuyệt với luật Môse và không chấp nhận bất cứ ngoại lệ nào.

Đức Kitô yêu cầu thực hiện nơi hôn nhân lư tưởng t́nh yêu vẹn toàn và chung thủy của thuở ban đầu, khi Thiên Chúa tạo dựng con người có nam có nữ và Ngài muốn cả hai sẽ trở thành một xương một thịt[6]. Nhưng dưới ánh sáng của Tân ước, t́nh yêu và hôn nhân mang ư nghĩa và chiều kích mới của một thực tại huyền nhiệm. T́nh yêu nhân loại được nh́n dưới hai khía cạnh và có thêm một cơ cấu mới, bị che dấu măi cho đến khi đó: cơ cấu trinh khiết. Việc phám khá giá trị của trinh khiết đă đem thêm một yếu tố và cái nh́n mới về t́nh yêu.

            Chính cuộc sống độc thân và khiết tịnh của Đức Kitô là một mặc khải: Ngài loan báo và thực hiện một giá trị mới. Ngài vén mở sự phong phú của t́nh yêu vợ chồng và huyền nhiệm của t́nh yêu trinh khiết. Đây là hai khía cạnh nền tảng của cùng một t́nh yêu bất khả phân ly.  Cả hai chiều kích của t́nh yêu đều có cùng một nguồn duy nhất: mầu nhiệm t́nh yêu của Đức Kitô đối với Giáo hội. Huyền nhiệm t́nh yêu này không thể chỉ diễn tả bằng một trong hai cách thế đó, mà cần thiết cả hai. Một số tín hữu ở Corinto nghĩ rằng triệt để tính của thời đại Kitô giáo đă đ̣i hỏi  phải chấm dứt hôn nhân, nhưng thánh Phaolô đă khẳng định rằng hôn nhân vẫn tiếp tục có giá trị và có vị thế riêng của nó. Nói cho cùng, hôn nhân và độc thân chỉ là những cách thế giúp thể hiện t́nh yêu. Điều quan trọng nhất là mỗi người làm sao sống trung thực với ơn gọi của ḿnh (xc. 1 Cr 7, 1-40).

            Chúng ta cũng nhận thấy sự khác biệt sâu xa giữa quan niệm gia đ́nh theo Tân Ước với quan niệm đương thời về gia đ́nh. Nếu các luật gia đ́nh cổ điển tuyệt đối đề cao quyền bính của người gia trưởng đ́nh theo chiều kích “người chồng – người chủ – người cha”, Tân Ước đề cập đến quyền lợi và nghĩa vụ của tất cả mọi thành viên trong gia đ́nh, không những của người vợ, người con và các gia nhân, mà của người gia trưởng nữa. Việc xác nhận phẩm giá của con người, ngay cả trong trường hợp những người này phải phục tùng người gia trưởng, cùng với luật trung tín với vợ và bác ái yêu thương đối với mọi người, là một định hướng căn bản cho suy tư thần học về hôn nhân và gia đ́nh theo chiều hướng nhân vị.

            Một số tác giả c̣n tŕnh bày Giáo hội sơ khai như một “đại gia đ́nh”, trong đó các môn đệ của Đức Kitô đối xử với nhau như anh chị em ruột thịt. Thánh Luca tường thuật: “Tất cả các tín hữu hợp nhất với nhau và để mọi sự làm của chug. Họ bán đất đai của cải, lấy tiền chia cho mỗi người tùy theo nhu cầu”[7]. Hành động liên đới và đồng tâm nhất trí này là một h́nh thức nới rộng  và cụ thể hóa mối tương quan giữa Đức Kitô với tất cả các môn đệ của Ngài[8].                                                                                                 

                                                                                                                                         

b)-       Từ thế kỷ IV – V, quan niệm hôn nhân và gia đ́nh của Kitô giáo được hệ thống hóa nhờ sự đóng góp tích cực của các giáo phụ. Nói chung đối với các giáo phụ, “hôn nhân là một bí tích theo nghĩa cổ điển của kết ước, lời thề trung tín, không thể tháo cởi: đây là một bó buộc cá nhân, đ̣i hỏi con người phải sống đời hôn nhân làm sao ngơ hầu không cắt dứt mối dây liên kết. Như vậy tính bất khả phân ly là một trách vụ mà mỗi cá nhân phải thực hiện”[9].

Từ viễn quan Kitô giáo, các giáo phụ cũng cực lực phê phán quan điểm và nếp sống luân lư của người Roma. Dần dần h́nh thành một nền đạo đức Kitô giáo về gia đ́nh xây dựng trên yếu tố: trung tín giữa vợ chồng, cởi mở đón nhận sự sống mới, chuyên cần giáo dục con cái, hiếu khách, dấn thân rao giảng Tin Mừng và phục vụ Giáo hội. Nhưng với thời gian, mối quan tâm chuyển dần từ cuộc sống lứa đôi sang đời sống gia đ́nh. Cuối cùng luân lư hôn nhân đồng hoá với luân lư gia đ́nh.

Do ảnnh hưởng của thời đại, đời  sống khổ hạnh và tiết dục được đề cao, ngay cả đối với những người lập gia đ́nh. Dĩ nhiên, đời sống hôn nhân được chính thức chấp nhận, nhưng nhiều người vẫn nghĩ rằng để đạt tới sự hoàn thiện Kitô giáo cần noi gương khổ hạnh của thánh Anton và các vị ẩn sĩ.  Tương giao vợ chồng và những khoái cảm thể xác gián tiếp bị đánh giá rất thấp.[10].

            Thánh Augustino có nhiều ảnh hưởng trong việc h́nh thành quan điểm này. Trước khi trở lại Kitô giáo, ngài là nhà hùng biện nổi tiếng. Ở thời niên thiếu từng có hai nàng hầu và trong một giai đoạn dài đă theo phái Manichea, một giáo phái đ̣i hỏi các tín đồ phải đoạn tuyệt với việc truyền sinh. Những chi tiết này quan trọng để hiểu quan điểm của thánh nhân về hôn nhân. Thật vậy, phần lớn cái nh́n tiêu cực của thánh nhân về hôn nhân và gia đ́nh đều chịu ảnh hưởng bởi kinh nghiệm đau thương về những đ̣i hỏi của sắc dục ở thời niên thiếu, và do tính chất bút chiến chống lại Pelagio, một giáo phái thổi phồng giá trị nhân bản và quá lạc quan nơi khả năng tự tại của con người để chiến thắng dục vọng, cũng như để đạt tới sự cứu độ.

Trong tác phẩm nổi tiếng “De bono coniugali”(Về hôn nhân tốt), thánh Augustino chủ trương hôn nhân Kitô giáo có  ba mục tiêu căn bản: việc truyền sinh, sự trung tín và bí tích. Trong viễn tượng đó, dĩ nhiên không thể chấp nhận hành động ly dị và việc tái hôn sau khi ly dị.  Ngoài ra, thánh giám mục xác quyết đồng thời tính ưu việt của t́nh trạng khiết tịnh trên hôn nhân: “Lập gia đ́nh là một điều tốt (...), nhưng không lập gia đ́nh th́ tốt hơn, bởi v́ tốt hơn cho xă hội loài người nếu không cần đến hôn nhân”[11].

            Thời kỳ chạy dài từ khi đế quốc Roma sụp đổ cho đến thế kỷ IX là giai đoạn tranh tối tranh sáng. Nỗ lực chính của Giáo hội là tái cấu trúc cơ cấu xă hội và cố gắng xác định mô h́nh gia đ́nh Kitô giáo trên đống tro tàn của đế quốc cũ. Quan điểm thần học của thánh Augustino trở thành chiều hướng chỉ đạo, tuy nhiên, trong suốt giai đoạn này, quan niệm của Kitô giáo về hôn nhân và gia đ́nh cũng chỉ được tiếp thu và áp dụng một phần nào thôi. Việc ly dị và tái hôn vẫn thịnh hành, đặc biệt nơi giai cấp thượng lưu. Những tục lệ về thê thiếp, nàng hầu, vợ bé và tương quan tính dục ngoài hôn nhân vẫn là một thực tế xă hội.

 

c)-       Vào cuối thế kỷ XI , cuộc canh tân của đức Gregorio VII đă đưa ra những thay đổi quan trọng về quan niệm hôn nhân và gia đ́nh. H́nh thành mô h́nh hôn nhân và gia đ́nh Công giáo với những điểm căn bản sau đây:

·                     Cuộc sống khiết tịnh trở thành cuộc sống lư tưởng và do đó đời sống hôn nhân chiếm một vị trí thứ yếu trong mức thang giá trị. Nhưng hôn nhân vẫn được công nhận như  một bí tích. Tuy nhiên, người ta bắt đầu khai triển quan niệm bí tích theo ư nghĩa một liên kết hữu thể và một sự tham dự hiện thực vào việc kết hiệp vĩnh hằng giữa Đức Kitô với Giáo hội. Từ đó, hôn nhân trở thành một sự hợp nhất không thể tháo gỡ.

·                     Tŕnh bày lại một cách hệ thống hơn những mục đích của hôn nhân theo thánh Augustino và coi chúng như yếu tố nền tảng của luật tự nhiên. Những hệ luận của chúng được khai triển một cách triệt để và nghiêm túc, đồng thời chiếm một chỗ đặc biệt trong giáo luật. Không chấp nhận việc tái hôn sau khi ly dị, bao lâu người phối ngẫu vẫn c̣n sống. Hành động giao hợp giữa vợ chồng cũng phải thực hiện làm sao để không loại trừ khả năng truyền sinh. Một số luật gia và thần học gia c̣n đi sâu vào những phân tích nóng bỏng để xác định xem cách thế làm t́nh nào được phép và cách thế nào không được phép, dựa trên tiêu chuẩn về khả thể truyền sinh.

·                     Hành động tự do lựa chọn người bạn đời được coi là tiêu chuẩn tiêu căn bản của hôn nhân. Mặc dù luật Roma cũng như luật của Đức không quan niệm việc ưng thuận như một tiêu chuẩn căn bản của hôn nhân, nhưng Graziano đă dựa trên quan điểm khác để đặt nổi giá trị của tự do ưng thuận. Nhưng một thắc mắc được đưa ra: đâu là yếu tố căn bản nơi hôn nhân: ưng thuận hay hợp hoan? Sau nhiều tranh luận,  đức Alexandro III đă đưa ra một giải quyết thỏa hiệp theo đó việc ưng thuận làm cho hôn nhân hợp pháp, c̣n hành động hợp hoan đem lại cho hôn nhân đó yếu tố vững bền mà không quyền bính nào dưới trần có thể tháo cởi được. Tuy nhiên, nếu hôn nhân thành sự khi hai bên nói lên sự ưng thuận tự nguyện, ngay cả trường hợp vắng bóng người chứng, như vậy sẽ  có nhiều khó khăn chung quanh những cuộc hôn nhân “lậu”. Ngoài ra, giới trẻ có thể tự do kết hôn với người họ muốn, bất chấp ư kiến và quyền bính của cha mẹ.

·                     Bổn phận hôn nhân được định nghĩa như những quyền lợi được pháp luật bảo vệ. Mặc dù mô h́nh gia đ́nh thời trung cổ rất nặng tính chất gia trưởng và óc tôn ti trật tự,  quan niệm về quyền lợi hôn nhân góp phần đề cao sự b́nh đẳng trong tương quan vợ chồng. Đây là quyền lợi mà mỗi bên có thể đ̣i hỏi và bên kia không có quyền từ chối. Các nhà giáo luật t́m cách bảo vệ quyền lợi hôn nhân này chống lại sự can thiệp của bất cứ đệ tam nhân nào (chẳng hạn, các ông chúa phong kiến được mời gọi tôn trọng quyền lợi hôn nhân của các nông nô) và chính đức Giáo chủ cũng tuyên bố không có khả năng để hủy bỏ một hôn nhân thành sự.

·                     Chúng ta biết rằng ngày xưa, Do thái giáo từng đ̣i hỏi quyền tài phán trên hôn nhân của các tín đồ theo đạo Do Thái. Tương tự như vậy, các nhà giáo luật gia t́m cách xây dựng một hệ thống pháp luật để bảo vệ và kiểm soát đời sống hôn nhân của các tín hữu.

·                     Tương quan cá vị giữa vợ chồng h́nh như vẫn chưa được ư thức và quan tâm đúng mức. Việc áp dụng một cách thiếu phê b́nh luật lệ hiện hành đă nghèo nàn hoá luân lư hôn nhân và nhiều khi c̣n giản lược hôn nhân vào một chiều kích giới tính – truyền sinh. Mục đích thứ nhất vẫn là sinh sản con cái, c̣n tương quan giới tính nhiềuu khi được coi như  mục đích thứ nh́, nhằm “xoa dịu t́nh dục” [12].

 

Vào thế kỷ XVI, phong trào cải cách của Tin lành phủ  nhận hầu như tất cả quan  điểm về hôn nhân nói trên. Trước hết, Martin Luther chống lại quan điểm đề cao t́nh trạng khiết tịnh hơn hôn nhân. Thần học Tin lành đề cao đời sống hôn nhân và cho rằng đời sống độc thân không có lư chứng Thánh kinh đủ sức thuyết phục. Hơn nữa, xét về phương diện nhân bản, độc thân là một nếp sống không thể chấp nhận được. Luther và các nhà cải cách loại trừ giá trị tối thượng của sự ưng thuận và coi tư hôn như một tội bất phục tùng đối với cha mẹ. Trái lại, họ chủ trương được phép tái hôn sau khi ly dị, ít là trong một số trường hợp. Nh́n chung, quan niệm hôn nhân của Tin lành nhấn mạnh đến khía cạnh “tư nhiên” (một mặt về giới tính và mặt kia về truyền sinh) hơn là ân sủng. Do đó ta gặp thấy những khó khăn trong việc xây dựng một luân lư hôn nhân đặc biệt Kitô giáo.

Qua Công đồng Trento, Giáo hội Công giáo chấp nhận một số quan điểm của Tin lành, nhưng cương quyết phủ nhận chủ trương đặt trên cùng một mức thang giá trị đời sống khiết tịnh và đời sống hôn nhân, đồng thời  tái xác định truyền thống cố cựu chống lại việc cho phép cử hành một hôn nhân mới sau khi ly dị. Tuy nhiên, công đồng Trento tiếp thu phê b́nh của Luther về t́nh trạng tư hôn và tuyên bố không thành sự những hôn nhân cử hành thiếu sự  hiện diện ít nhất của Linh mục với hai nhân chứng[13].

 

d)-       Đầàu thế kỷ XX, xuất hiện nhiều suy tư và nghiên cứu về hôn nhân. Để trả lời cho những thách đố của thời đại, một số tác giả đề nghị nên tŕnh bày mục đích của hôn nhân và gia đ́nh theo quan điểm nhân bản. Tương quan giữa hai vợ chồng, mà trong một thời gian dài bị xếp xuống hàng thứ yếu hoặc đặt ra bên lề, được đặt nổi và trở thành trung tâm của hôn nhân. Rất tiếc  đề nghị này không được giáo quyền đón nhận. Năm 1944, Bộ Thánh vụ đă công bố một sắc lệnh để tái xác định chủ trương cổ điển về mục đích của hôn nhân.

            Đây cũng là giai đoạn phát triển của khoa học nhân văn, đặc biệt khoa tâm lư học. Chính những khám phá mới mẻ của khoa học nhân văn giúp chúng ta hiểu rơ hơn sự phức tạp, phong phú và nhiêu khê của đời sống tâm lư. Mối tương quan giữa tự do và tất định cũng rơ rệt và chặt chẽ hơn người ta tưởng. Sự chọn lựavà ưng thuâïn trong hôn nhân cũng bị chi phối rất nhiều bởi những điều kiện xă hội, văn hoá và tâm sinh lư. Trong vấn đề này, phải nh́n nhận là một tiến triển đáng khích lệ khi giáo luật đă xử dụng thêm yếu tố tâm lư để thẩm định giá trị của việc ưng thuận trong hôn nhân. Và kể từ thập niên 50 – 60, ṭa thượng thẩm Roma đă giải quyết nhiều trường hợp ly hôn dựa trên tiêu chuẩn tâm lư này.

Bất chấp những giới hạn và khó khăn của giai đoạn tiền Công đồng Vatican II,  xuất hiện nhiều nghiên cứu giá trị về lănh vực luân lư gia đ́nh. Có thể nói các tác phẩm của P. Anciaux, B. Häring, J. Reuss, L. Janssens ... đă đóng góp rất nhiều cho việc canh tân thần học luân lư theo chiều hướng đề cao giá trị nhân bản và tương quan nhân vị  giữa hai vợ chồng. T́nh yêu giữa hai người phối ngẫu trở thành tiêu chuẩn tối cao và đ̣i hỏi thiết yếu của hôn nhân.

Chính Công đồng đă quan niệm hôn nhân theo chiều hướng này và nhấn mạnh đến “sự kết hợp sâu xa về đời sống và t́nh yêu vợ chồng”[14].  Với cái nh́n lạc quan về t́nh yêu hôn nhân, Công đồng trân trọng t́nh yêu giữa hai vợ chồng: “Đây là một t́nh yêu nhân linh cao quư, bởi v́ phát xuất từ một nhân vị để hướng tới một nhân vị khác với một t́nh cảm tự nguyện, do đó bao gồm sự thiện hảo của con người toàn diện. T́nh yêu này có khả năng phong phú hóa bằng một phẩm giá đặc biệt những biểu lộ của thể xác và của đời sống tâm linh, đồng thời lượng giá chúng như  những yếu tố và dấu chỉ đặc biệt của t́nh yêu đôi bạn. Do một  ân huệ đặc biệt của ân sủng và t́nh thương, Thiên Chúa đă đoái thương chữa trị, hoàn thiện hoá và nâng cao t́nh yêu này. Thấm nhuần yếu tố nhân bản và thần linh, t́nh yêu này hướng dẫn các đôi vợ chồng tới hành động hiến dâng tự nguyện cho nhau, bằng những tâm t́nh và cử chỉ tŕu mến”[15].

            Mặc dù truyền sinh không c̣n là mục đích duy nhất của hôn nhân, nhưng theo Công đồng “truyền sinh và giáo dục con cái cũng được coi là sứ mệnh riêng biệt của vợ chống. Họ cần ư thức ḿnh là cộng tác viên với t́nh yêu của Thiên Chúa Sáng Tạo và là những người diễn đạt t́nh yêu ấy. Do đó họ cần chu toàn nghĩa vụ với tất cả trách nhiệm của con người và của Kitô hữu”. Về vấn đề gai góc liên hệ đến việc xác định con số con cái, Công đồng kêu gọi các đôi vợ hăy sáng suốt cùng nhau lấy quyết định một cách chân thành trước Thiên Chúa và trước lương tâm. Trong việc quyết định này, cũng cần để ư đến quyền lợi của con cái, những đứa đă chào đời cũng như những đứa sẽ chào đời, t́nh trạng vật chất cũng như tinh thần của riêng họ, lợi ích của gia đ́nh, nhu cầu của xă hội và của Giáo hội[16].

            Trong viễn tượng một t́nh yêu tự nguyện và được thực hiện với niềm tin, tiêu chuẩn đạo đức hôn nhân trở thành yếu tố nền tảng làm triển nở hạnh phúc lứa đôi và nhằm thực hiện tương quan phái tính phù hợp với kế hoạch yêu thương của Thiên Chúa: những cử chỉ và hành động biểu lộ giới tính trong hôn nhân, được thực hiện một cách rất nhân bản, không những “cao quí và chính đáng”, mà ngang qua đó “làm triển nở cả hai vợ chồng trong hoan lạc và tri ân”[17].    

 

3-         Thách đố mới của thời đại

 

Hôn nhân và gia đ́nh bén rễ sâu xa vào một nền văn hóa nhất định nên dĩ nhiên bị chi phối rất nhiều bởi những biến đổi của thời đại. Xă hội vào đầu thiên niên kỷ thứ 3 này cũng đang đặt ra cho hôn nhân và gia đ́nh những thách đố đặc biệt.  Một số tác giả nghĩ rằng chúng ta đang bước vào giai đoạn “hậu hôn nhân”. Hệ thống pháp luật và cơ cấu xă hội, mà trong thời gian dài từng là bức tường kiên cố bảo vệ giá trị hôn nhân truyền thống, không c̣n giữ chức năng cố hữu đó nữa. Theo những nghiên cứu và phân tích tại các nước kỹ nghệ hóa, chúng ta nhận thấy hôn nhân và gia đ́nh đang trải qua những biến đổi sâu rộng từ h́nh thức đến nội dung.

 

a)-       Những giá trị  kết thành ư nghĩa phổ quát của cơ cấu gia đ́nh. Gia đ́nh cổ truyền được nuôi dưỡng bởi một số giá trị. Chính những giá trị này đă đem lại lư hữu và ư nghĩa cá biệt của hôn nhân. Đây là vài giá trị phổ quát: tương quan nhân vị, phát triển cảm tính  và giới tính, ước vọng trườntg tồn qua các thế hệ mai sau, chiếc nôi và chiếc cầu giúp các thành viên chập chững làm người, lớn lên và có khả năng hội nhập vào cộng đồng nhân loại. Tuy nhiên chúng ta có thể ghi nhận những biến đổi lớn lao trong cách thế quan niệm và cách sống các giá trị này như sau:

·                     Giới tính hôm nay không thể chỉ đồng hóa với việc truyền sinh mà c̣n bao hàm chiều kích tự do của nhân vị và hạnh phúc cá nhân

·                     Những biến đổi trong cách hiểu mối tương quan giữa cá nhân với xă hội cho thấy phản ứng chống lại việc đề cao những lư tưởng to lớn và khuynh hướng xă hội hóa trong quá khứ . Xuất hiện “cá nhân chủ nghĩa” như  khuynh hướng thực tiễn và đ̣i hỏi thực hiện cái tôi độc đáo.

·                     Thay đổi về cách thế hiểu và diễn tả hạnh phúc cá nhân: t́m những hạnh phúc vừa tầm tay, chương tŕnh ngắn hạn,  khuynh hướng thực tiễn sống cho hiện tại, với những nguồn vui nho nhỏ. Đặc biệt cố gắng tránh bao nhiêu có thể những h́nh thức hy sinh, khổ chế  hay từ bỏ và đánh giá hạnh phúc qua những tiêu chuẩn thực tế, mà không bận tâm đến những tưởng thưởng xa vời, siêu cá nhân hay siêu thực.

b)-       Những biến đổi sâu rộng trong chính cơ cấu hôn nhân và gia đ́nh nói lên nét đặc biệt của xă hội hiện đại.

·                     Hôn nhân, xét như là nguồn gốc của cơ chế gia đ́nh, đă chịu những biến đổi lớn lao trong mấy thập niên vừa qua. Hiện rơ khắp nơi khuynh hướng khuếch trương tự do và cá nhân chủ nghĩa. Mô h́nh hôn nhân v́ đó cũng đổi thay: Từ thứ hôn nhân “môn đăng hộ đối” hoặc “hôn nhân đổi chắc” do sự xếp đặt của cha mẹ hay v́ lư do kinh tế-xă hội đă chuyển sang hôn nhân – giao ước, rồi sau đó sang hôn nhân ḥa lẫn và cuối cùng bước sang hôn nhân hoàn toàn do ưng thuận.

·                     H́nh thức hôn nhân thuần túy ưng thuận (hai bên sống chung, tự do luyến ái) khơi nguồn cho một mô h́nh gia đ́nh mới: gia đ́nh không hôn nhân.

·                     Hiện tượng ly dị tăng cao và lan rộng tạo nên một thứ gia đ́nh mới: gia đ́nh kết tạo bởi con cái thuộc nhiều hôn nhân khác nhau.

·                     Bên cạnh hôn nhân cổ truyền và việc chung sống tự do của các cặp vợ chồng khác giới tính, c̣n có những cặp đồng tính luyến ái. Một vài cặp đă có thể xây dựng một gia đ́nh nhờ xử dụng phương pháp thụ thai nhân tạo.

c)-       Chức năng và h́nh thức tổ chức của gia đ́nh.  Trong lănh vực này cũng có những biến đổi lớn lao và mang ư nghĩa rất cụ thể. Dưới đây là một số yếu tố và ư nghĩa của biến đổi:

·              Mối tương quan giữa các thành viên trong gia đ́nh b́nh đẳng hơn (một đàng nhờ sự giảm thiểu óc gia trưởng, mặt khác nhờ phong trào tranh đấu cho nữ quyền và sự đóng góp quan trọng của người vợ cũng như con cái vào kinh tế gia đ́nh) và đồng thời dân chủ hơn  theo tiến tŕnh thăng tiến xă hội.

·              Việc truyền sinh được thực hiện với ư thức trách nhiệm: sinh sản có tự do chọn lựa, chứ không mù quáng chấp nhận.

·              Song song với việc giảm tỉ lệ sinh sản, có những cặp đă tiên thiên quyết định không sinh con, từ đó phát sinh một loại gia đ́nh mới: “gia đ́nh không có con cái”.

·              Bên ngoài khuôn khổ của gia đ́nh cổ điển đă xuất hiện một số h́nh thức mới: sinh con ở lứa tuổi vị thành niên, mẹ độc thân, thụ thai của các trinh nữ muốn trở thành mẹ, mà không cần đến hôn nhân và liên hệ tính dục.

d)-       Đâu là câu trả lời của đạo đức cho các thách đố mới này? Thiết tưởng hơn bao giờ hết thách đố hiện tại đ̣i hỏi chúng ta phải có khả năng phân biện cao độ, ngơ hầu có thể lượng định đúng mức những biến đổi hiện tại. Ít nhất cần tái xác định mấy điểm sau đây:

·              Một cái nh́n khác về giới tính. Trong suy nghĩ và quan niệm của Giáo hội về hôn nhân và gia đ́nh vẫn tồn đọng một vài lấn cấn rơi rớt lại từ quan điểm của thánh Augustino về giới tính và chức năng truyền sinh của nó. Cần bổ túc và làm dịu cường độ bi quan nói trên bằng những viễn quan thần học khác cởi mở, nhân bản và quân b́nh hơn. Có như vậy mới có thể cống hiến một nhăn quan Kitô giáo tích cực và quân b́nh hơn về hôn nhân, cũng như gia đ́nh.

·              Giải thích một cách thích hợp hơn nguyên tắc “truyền sinh có trách nhiệm”. Nếu không thể hoàn toàn trao phó việc thực hiện truyền sinh có trách nhiệm trong tay nhà nước, th́ cũng không thể chỉ trông cậy vào sự quyết định thiếu trách nhiệm và thiếu hiểu biết của đôi vợ chồng. Giải pháp hợp lư yêu cầu kết hợp hài hoà giữa quyết định tự do và trách nhiệm của vợ chồng với trách nhiệm của các nhà lănh đạo về vận mệnh đất nước và những hậu quả phức tạp của vấn đề dân số trên hoàn cầu.

·              Lượng giá  đúng đắn về cơ cấu gia đ́nh. Một trong những vấn đề mà thần học về gia đ́nh cần lưu ư là cuộc khủng hoảng hiện tại đă thay đổi tầm vóc và thể loại của cơ cấu gia đ́nh. Gia đ́nh đă trải qua những thăng trầm trong lịch sử: từ mô h́nh đại gia đ́nh đă thu nhỏ vào gia đ́nh hạt nhân với cha mẹ và con cái. Thế rồi, chính cái gia đ́nh hạt nhân truyền thống này cũng đă biến đổi từ những cặp vợ chồng với con cái, đến những cặp vợ chồng không có con, hoặc từ cặp vợ chồng khác giới tính đến cặp vợ chồng đồng giới tính. Hiện tượng ly dị và tái hôn tại các nước tân tiến cho ra đời dạng thức gia đ́nh một cha một mẹ hoặc gia đ́nh với con cái thuộc nhiều cha mẹ khác nhau. Trong mấy thập niên vừa qua tuổi thọ trung b́nh tăng cao nên cũng tăng thêm những người quả phụ sống một ḿnh, mặt khác con số những người có nghành nghề chuyên môn mà thích sống đơn thân cũng nhiều hơn. Hậu qủa của nó là số hộ một người gia tăng như chưa từng thấy[18].

 

            Hiến chế “Giáo hội trong thế giới hôm nay” xác quyết rằng “sự lành mạnh của con người cũng như của xă hội nhân loại và của chính Kitô giáo liên kết chặt chẽ với sự hưng thịnh của cộng đoàn hôn nhân và gia đ́nh”[19]. Đối diện với hiện trạng mới mẻ, đa diện và phức tạp của hôn nhân – gia đ́nh hôm nay, đâu là quan điểm và câu trả lời cuả Kitô giáo?

            Như chúng ta thấy hôn nhân và gia đ́nh đă có những biến đổi lớn lao làm thay đổi quan niệm, cơ cấu và chức năng của mô h́nh cũ. Rất có thể c̣n nhiều biến đổi khôn lường trong tương lai! Nguyên nhân của nó là do những biến đổi về xă hội, kinh tế, chính trị và văn hoá trong mấy thập niên vừa qua. Con người hôm nay có nhiều tự do, b́nh đẳng, trách nhiệm, kiến thức, cơ hội để phát triển bản thân. Ư thức về giá trị và nhân phẩm cũng cao hơn. Quan niệm về phái tính, t́nh yêu, hạnh phúc và cuộc đời cũng không c̣n như xưa.

Chính v́ vậy, quan niệm và lối đánh giá về  cơ cấu, tổ chức, nếp sống hôn nhân cũng cần đổi mới. Phải chăng Đức Kitô đă không nhắn nhủ: “Không ai đổ rượu mới vào bầu da cũ, v́ như vậy, rượu mới sẽ làm nứt bầu, sẽ chảy ra và bầu cũng hư. Rượu mới th́ phải đổ vào bầu mới” (Lc 5,37). Nói chung, cần có một cái nh́n bao dung và quảng đại hơn, tuy nhiên không có nghĩa sẽ trở thành ba phải và đặt tất cả các lối sống nói trên ở cùng một mức thang giá trị.

Chưa nên vội vàng đồng hoá những biến đổi và khủng hoảng này với sự băng hoại hay xuống dốc. Thực tế cho thấy gia đ́nh không biến mất như một số người nghĩ. Đúng hơn nó đang biến dạng và rất có thể phải vất vả leo dốc ngơ hầu xây dựng một cuộc sống hạnh phúc. Thật vậy, bên cạnh những trường hợp đau thương và đổ vỡ, vẫn c̣n nhiều cặp vợ chồng sống thật hạnh phúc. Hơn nữa, có thể nói đây là thứ hạnh phúc trưởng thành và thực sự đă kinh qua thử thách. Họ chọn lựa nhau một cách ư thức, hiểu biết nhau, chia sẻ với nhau những quan niệm và giá trị của cuộc sống, cảm thông với nhau, tôn trọng quan điểm của nhau và thẳng thắn giúp nhau tăng trưởng về mọi mặt. 

            Muốn xây dựng một gia đ́nh hạnh phúc như vậy giữa một xă hội đổi thay dĩ nhiên giới trẻ phải trưởng thành hơn về tâm lư, có tinh thần trách nhiệm, có nhân sinh quan lành mạnh về tính dục và t́nh yêu, biết lựa chọn  người bạn đời, hiểu rơ hơn những thách đố và những đe doạ mà xă hội hôm nay đang đặt ra cho hạnh phúc gia đ́nh. Ngoài ra cần có tinh thần cầu nguyện và quảng đại thứ tha. Các lớp dự bị hôn nhân, các trung tâm tư vấn về hôn nhân và gia đ́nh, các khoá bồi dưỡng về tâm lư, t́nh yêu, hôn nhân ... với phương pháp và nội dung mới mẻ ... trở thành hành trang cần thiết cho các bạn trẻ[20].

 

 

[1] Xem chẳng hạn Dân số 35, 19 tt;  Rút 2, 20tt ; Lv 25,23-25; Đnl 25,5-10.

[2] Cựu ước thường dùng tiến  bêt’ab để chỉ qia đ́nh, xem chẳng St 24,38; 46,31 vv.

[3] Xin coi Hc 7,26; 25,26; 42,9; Is. 50,1; Jr. 3,8.

[4] Xem W. Cole, Sex and Love in the Bible, Londres, 1960; P. Dacquino, Storia del matrimonio cristiano alla luce della Biblia, 2 vol., Leumann, 1984-1988; R. De Vaux, Les Institutions de l’Ancien Testament, vol. 1, Paris, 1958, tr. 37-102; E. Schillebeechx, Le mariage. Réalité terrestre et mystère de salut, Paris, 1966.

[5] Xem Mt 5,32; 19, 1-9; Mc 10,1-12.

[6] Xem Mt 19, 3-12;

[7] Cv 2, 44- 45.

[8] Xem Cv 2,42-47; 4,32-36; 5,12-16.

[9] E. Schillebeeckx, op. cit., tr. 149.

[10] Cf. J.A. Brundage, Law, Sex and Christian Society in Medieval Europe, Chicago, 1987, tr. 85; Dyan Elliott, Spiritual Marriage. Sexual Abstinence in Medieval Wedlock, Princeton, 1993, tr. 43-44; P. Langa, San Agustín y el progreso de la teología matrimonial, Toledo, 1984.

[11] Thánh Augustino, De bono coniugale, n. 22. Trong cuốn “Adversus Jovinianum”, thánh Gieronomo  hăng say chống lại quan điểm của một Gioviniano nào đó, khi ông này cho rằng, đối với Thiên Chúa, đời sống khiết tịnh và đời sống hôn nhân đều có giá trị ngang nhau. Thánh nhân đă triệt để  và hùng hồn đề cao tính siêu việt đức khiết tịnh đến độ gần như kết án đời sống hôn nhân.

[12] Xc. Ch. Brooke, The Medieval Idea of Mariage, Oxford, 1991; J. Gaudemet, El matrimonio en Occidente, Madrid, 1993; K. Ritzer, Le mariage dans les Eglises chrétienes du I au XI śecle, Paris, 1970; Michael M. Sheehan, Marriage, family and law in medieval Europe, Univ. of Toronto Press, 1996.

[13] Xem chẳng hạn John Witte, The Reformation of Mariage Law in Martin Luther’s Germany. Its Significance Then and Now, trong The Journal of Law and religion 4 (1986), tr. 1-59; A. Bellini, “Il matrimonio nel protestantesimo”, in Enciclopedia del matrimonio (a cura di T. Goffi), Queriniana, 1987; Charles J. Reid, “The History of the Family”, in Concilium 1995/4, tr. 10-17.

 

[14] Vatican II, Gaudium et spes, số 48.

[15]  Ibidem, số 49.

[16]  Ibidem, số 50.

[17]  Ibidem, số 49.

[18] Theo kết quả của cuộc kiểm tra dân số mới đây tại Ư th́ vào năm 2001 nước Ư có 56.305.568 người, giảm 0,2% so với năm 1991. Nhưng con số gia đ́nh lại tăng từ 19.909.003 vào năm 1991 lên 21.503.088 vào năm 2001 và giảm số thành viên trung b́nh trong mỗi hộ từ 2,8 vào năm 1991 xuống c̣n 2,6 ở năm 2001. Như vậy đă gia tăng số hộ 1 và 2 người.

[19] Vatican II, Gaudium et Spes, số 47.

[20] Xc Marciano Vidal, “Family Values and Ideals”, in Concilium 1995/4, tr. 111-118; Adrian Thatcher, Marriage after modernity, New York University Press, 1999; Domenico Panetta, La famiglia da comunità a impresa, Koinè, Roma, 1994.